O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

2-ma’ruza 
“Yusuf va Zulayho” va “Xisrav va Shirin” dostonlari  
REJA. 
1. 
Shoir haqida ma’lumot brruvchi manbalar. 
2. 
Shoir ijodining o’rganilishi tarixi. 
3. 
<> dostonining kompaziciyasi, syujeti, timsollar tizimi, 
g’oyaviy uo’nalishlari, badiiy xususiyatlari. 
4. 
Doston an’analari. 
<Nizomiy bolidin holvo pishirdim>>. 

---

 
282 
 
XIV-XVI asr adabiyotining bir hususiyati turkey adabiyotning boshqa xalqlar 
adabiyoti bilan aloqasining kuchayishi edi. Qutb ijodi ana Shu xususiyatni o’rganishga yordam 
beradi. 
Shoir haqida ma’lumot beruvchi yagona man’ba doston qo’l yozmasidir. Bu qo’l yozma  
785(1383) yilda Barqa Faqih tomonidan Misrda ko’chirilgan. Qo’ yozma Parij milliy 
kutubxonasida saqlanmoqda. 
Dostonning kirish qismidan ma’lumot bo’ldiki, 1330 yillarda Oltin O’rda xukumdori 
Ozbekxonning  o’g’li tinibek dargohiga boradi, uning ko’magida Nizomiy <>sidagi 2- 
dostonni turkey tikga erkin tarjima qiladi. 
Doatonning o’rganikish tarixi quyidagichadir. 
1. 
Tohirjonov 1946 yilda dostonni maxsus o’rganadi, doston yo’zasidan nomzodlik 
diccertaciyai uoqlaydi. 1948 yilda esa u monografiya e’lon qiladi. 
2. 
1947 yilda Nizomiy tavalludining 800 yilligigi nishonlanadi. Shu munosabati bilan 
H.Zaropov <> nomli to’plash e’lon qildi. To’plamda <Shirin>> dostonidan namunalar beriladi. 
3. 
H.Homidiy 1957 yilda <>, <>, nomli ma]qola 
qiladi.(Sh..yu,1-son). 
Polyak adabiyotshunosi A.Zayonchkovskiy 1958 yilda asarni polyak tiliga tarjima qilib, 
transprtciyasini e’lon qiladi. 
4. 
E/Fozilov 1967 yilda <> mavzusidagi doktorlik 
dissertaciyasida <> dostoni matini til nuqtai nazaridan o’rganadi. 
5. 
G.Begdeli 1967 yilda <>, <> mavzusi nomli 
monografiya e’lon qildi. 
Begdeli kitobda Qutb tarjimasiga etarli baxo bermaydi. U Qutbining: 
Qozonte qaynab ush savdo pishirdim, 
Nizomiy bolidan xolva pishirdim. 
Degan fikrlarni aynan tushunadi. 
6. 
Tatar adabiyo Minigurov 1971 yilda Qozonda Qutb haqida monografiya e’lon qiladi. 
Afsuski u Qutbyi tatar Shoiri sifatida baholaydi. 
Doston qo’lyozmasi 120 varaq bo’lib, 4740 baytdan iborat. Bundan 4685 bayt Qutbniki 
bo’lib qolgani kotib tomonidan qo’shilgan. Doaton 91 bobdab iborat. Dostonda na’t,  
Shaxzoda Tikibekxon madxi <> boblarini ko’ramiz . 
dostondagi asosiy voqeya <> xikoyatining avvali bobi bilan tugaydi. 
Doston masnaviy yo’lda qofiyalangan. 
Doaton syujeti tutuni Xisravning Shiringa Oshiqligi bilan tugaladi. Voqealar rivoji 
davomida Sheruyaning Maydoniga kelishi, Xurmo’zning o’limi, taxtga Baxromning chiqishi, 
taxtni egallash uchun Xisravning Pum Qaysaridan yordam olish uchun Maryamga uylanishi, 
keyincha Shakkarga uylanishi biriladi. Asar echimida esa Xisrav o’z  o’g’li Sheriya 
tomonidan pichoqlab o’ldiriladi. 
 Xisrav timsolida Shoirlar 2 xil harakterni beradilar. Shiringa uylanguncha bo’lgan Xisrav 
xudbin, ishqda beqaror bo’lsa, Shiringa uylangach, boshqa harakterli Shoxga aylandi. 
      Shoirlar 2-Xisrav orqali o’z orzu-umidlarini tasvirlaydi.  
 
 
 
 
 
 
 
Dostonda Mexinbonu Shirin timsollari mehr bilan tasvirlangan. Shoirlarning ayollarga 
bo’lgan ijobiy munosabati XII-XIV asr uchun katta voqeya edi.  
 
Dostondagi Shopur-do’stlik na’munasi  Farxod timsoli, chin Oshiq, Sheriya-padarqush 
timsol sifatida berilgan. 
 
Nizomiy va Qutb dostonlari o’rtasida  mushtarak va o’ziga xos xususiyatlar mavjuddir. 
Mushtarak xususiyatlar: syujet, timmsollar tizimi kompaziciya, porttredlar, maxorat, vazn. 
 
Farqli xususiyatlari: Alitaga bag’ishlangan bob mutaqorib baxrida yozilgan. Qutb 
dostonida chorvachilikka mansub xususiyatlar etaklchilik qiladi. Nizomoy dostonidagi  
<>dan qirqqisa, q’g’lim Muhammadga nasihatlarim kabi boblar chiqarib 

---

 
283 
tashlangan. 
 
Nizomiy dostonida Xisrav Baxrom o’limidan keyin 40 kun motam tO’tgani tasvirlansa, 
Qutbda Xisravning bazmlari tasvirlangan/ 
 
Bu doston XV asrda Shayxiy tomonidan tarjima qilingan. Ammo u baytlar mazmunini 
saqlab qolishga intolib Shuxrat topmagan. Qutb dostoni badiy jihatidan Nizomiy dostonidan 
qolishmasligi tuifayli G.Begdelin fikrlari noto’g’ri ekanini isbotlaydi. 
1.  Tashbex.Qolib bechora izlab chora tonti 
Bulut yanglig’ sochiq oy o’zra yopti. 
2.  Irson. 
Vale sarhush kishi arslon tutar tet, 
Masal bor: Anglamas og’u yutar tet. 
3.  Tazod. 
Vafolik qilin bir yo’li unutma 
Sut o’rniga yana og’u totutma.  
 
Qutb boshlagan ish o’zbek adabiyotida an’anaviy bo’kib qoldi. XV asrda Xaydar 
Xorazmiy Nizomiy dostondagi <> dostonini XIX asrda Ogaxiy <paynar>> dostonlarini turkey tilga tarjima qildilar. Navoiy esa turkey tilda <> yaratdi. 
 
Adabiyotlar. 
1. 
N.M.Mallaev. o’zbek adabiyoti tarixi.T.1965 yil. 
2. 
o’zbek adabiyiti tarixi. V-jildlik, I-jild. T.1971 yil. 
3.        J. Sharipov. O’zbekistonda tarixidan. T.1965 yil. 
4.       E.Fozilov. XIX asr Xorazm yodnomalari. T.1973 yil. 
5. 
B.Valiho’jaev. o’sbek epik poeziyasi tarixidan. T.1974 yil. 
Tayanch iboralar. 
1. 
Qutb ijodining o’rganilish tarixi. 
2. 
<> dostoni taxlili. 
3. 
Nizomiy va Qutb. 
<> dostoni. 
REJA. 
1. 
Sharq adabiyotida <>, syujetning ishlatilishi. 
2. 
Dostonning o’rganilish tarixi. 
3. 
Doston syujeti. Timsollar tizimi g’oyaviy yo’nalishlari, badiy xususiyatlari. 
4. 
O’zbek adabiyotida doston an]analari. 
<> qadimgi dunyo voqealarining romantic tasviri orqali yangi tarixiy 
Sharoitning real manzarasini chizfan uyg’onish davridagi Italiya rassomlarining asarlariga 
o’hshaydi. 
Y.E.Bertles. 
 
Qadimgi manbalarda ta’kidlanishicha, Yusuf dastlab yaxudiylarning Xudosi sifatida 
talqin etilgan. Keyincha payg’ambar sifatida “Tavrot”ga kiritilgan. “tavrot”da Yusuf haqida 
13 satr bor.  
“Qur’on”da sabrning ulug’ligini ko’rsatish uchun Olloh Muhammad payg’ambarga bu 
qissaani yuborganini aytadi. Yusuf surasi “Qur’on”dagi eng go’zal qissalardan biridir. 
Bu syujet keyincha yozma adabiyotga kirib kelgan. Abdulmuyad Balhiy, Bahtiyoriylar 
Yusuf haqida doston bitgahlar. Firdavsiy ham Yusuf haqida doston yozgan. 
XI asr boshlarida Buxorolik Shoir Shahobiddin Am’aq bu syujet asosida doston yaratdi. 
1233 yili Shoir Ali Turkiy  turkey tilda doston yozgan. 1309-1310 yillrada “Rabg’o’ziy  
Qissasi” kitobida “Yusuf qissa”sini yaratga. XV asrda yaxudiy Shoiri Shohin Sheroziy 
Yusuf haqida doston yozgan. 
Dostonning 9 ta qo’lyozma no’shasi etib kelgan. Ularda 7 tasi O’zbekistonda saqlanadi. 5 
ta qo’lyozma Toshkehda 2 ta qo’lyozma Samarqanda saqlanmoqda. Chet ellargagi  
qo’lyozmalar: Turkiya va Parij saqlanmoqda. 

---

 
284 
Dostoning o’rganikish tarihi quyidagilar. 
1. 
1922 yili “Inqilob” jurnalida, uning 1 mart sonida Durbek “Yusuf va Zulayxo” 
dostoni haqida ma’lumot berildi. 
2. 
Fitratning “O’zbek adabiyoti namunalari”(1928) kitobida durbekning dostoni 
haqida ma’lumot berib, uning yozilgan yili 1409-1410 yillar deb ko’rsatilgan. 
3. 
Y.E. bertels 1944 yili “Davr” nomli to’plamda “Durbek va uning go’zal Yusuf 
haqida qissaai” nomli maqola e’lon qilgan, u ham asar yozilgan yilni 1409-
1410 yillar deb ko’rsatilgan. 
4. 
B.Valiho’jaev 1964 yili “O’zbek klassik adabiyotida etik poeziyasining 
taraqqiyoti tarihidan” mavzusida doktorlik dissertaciyasi himoya qiladi. Ishda 
“Yusuf va Zulayxo” Durbekniki emas degan fikrni aytgan. 
5. 
Afg’anistonlik adabiyotshunos Yoqubjon Jo’zjoniy “Navoiy-Foniy” nomli 
kitobida “Yusuf va Zulayho” Durbekniki emasligini aytgan. 
6. 
J.Lapasov Yusuf va Zulayho” dostonining morfologiyasi mavzusida 
kandidatlik dissertaciyasi ximoyo qiladi. U ishida doston Durbekniki emas, 
asarning yozilgzn yili 1469 yil degan fikrni aytgan. (1970 yil) 
7. 
E.Fozilov , J.Lapasov “O’zbek tili va adabiyoti” jurnalida maqola e’lon qilib 
(1974), doston Durbekniki emas,yozilgan yili 1469 yil degan fikrni qat’iy 
aytadilar. 
8. 
F.Sulaymonov “adabiy meros” jurnalida (1973,  3 soni) maqola e’lon qilib, 
asar Navoiy qalamiga mansub bo’lsa kerak degan fikrni beradi. E.Shodiyev 
“Sharq yuldo’zi” jurnalida maqola ‘e’lon qilib, asarni Navoiy qalamiga 
mansub deydi. 
9. 
N.Mallayav darsligida doston Durbekniki, yozilgan yili 1409-1410 yillar deb  
                berilgan. 
Doatonni S.Xaydarov maxsus o’rgangan doston yo’zasidan  nomzodlik dissertaciyasi 
yoqlaga. “P’zbek adabiyoti tarixi” qo’llanmasining I- jildida Durbek qismini Shu olim 
yozgan. U ham Mallayev fikrini takrorlaydi.  
Dostonning Turkiua, Parij, Samarqand no’shalarining birida Shunday bayt bor: 
Xotirga chu erdi mussamam bu azm 
Ayladi bu qissani dar silni nazm. 
Dostonni Durbekniki nemas deguvchi olimlar, qadingi qo’lyozmalarda Shoir 
taxallusi o’rnida darslik brikmasi borligi,keyincha kotiblar uni Durbrk deb yozganini 
aytadilar. Adabioyt tarihida durbek nomiga nisbatan berilgan boshqa birorta asar yo’qligi 
Navoiyning “Majolis-un Nafois” kitobida ham Durbek degan Shoir yo’qligini asos qilib 
keltiradi. 
F.Sulaymonov esa Parij no’shasini ko’zatganda, doston Navoiy qasidasi bilan 
birfa muqovaligini xisobga olib, asar Navoiyniki bo’lsa kerak degan fikrni aytadi. 
E.Shodiyev esa Parij nussxasini ko’zatganda .doaton Navoiy va Jomiy hamisha 
bir-biri bilan ijodiy hamkorlikda bo’lganligini aytib, Jomiy “Yusuf va Zulayxo” dostoni  
yozganini, Navoiy ham degan fikrni beradi. Navoiy “Tarihiy xukamo va anbiyo” kitobida 
Yusuf payg’ambar haqida yozar ekan: “Umrimvafo qilsa, Yusuf muhabbati haqida bir 
doston” yozmoqchi ekanini aytgan. 
Qo’lyozmalarda ikki xil tarix bor. Birinchi tarix quyudagicha: 
Zod edi tarix xeyu dol 
Muddati xijratdan o’tib moxi sol. 
Sod=800, Ayn=8, Dol=4, 812 xijsiy beilgan. U melodiy 14109 yilga to’g’ri 
keladi. 
 
Ikkinchi yarix: 
 
 
 
 
Zod edi tarix taqi dol, zod=800, Ayn=70, dol=4, 874 xijriy yil berilgan. Melodiy 
1469. 

---

 
285 
E.Fozilov, J.Lapasov Bartold asarlariga tayangan holda 1469 yili Balx 
Shaxri hamal qiligani, bu qo’zg’olonni bostirishga Navoiy kelganini autib keyingi 
tarixni to’g’ri sanaydilar. 
Muallif doston syujetini  ishlashda fors tilidagi nasriy qissadan foydalangan: 
Nasr edi bu qissa dogi forsiy  
Erdi anga lon ko’zi nazzorasi. 
Doaton va “Qur’on” syujeti o’rtasidagi o’hshashli va o’ziga xoc xususiyatlar 
H.Karamatovning “Qur’on” va “O’zbek adabiyoti” nomli kitobida batafsil yoritilgan. 
Dostonda qadimgi Konon, Yoqub va uning o’g’illari o’rtasida boqealar tasvirlansa-da, 
muallif XV asr hayotidagi toj-taxt uchun ko’rash masalalarini ko’rsatishga harakat etdi. 
Y.E. bertels takidlaganidek: “Yusuf va Zulayxo” tarixiy Sharoitning real 
manzarasining chizgan uyg’onish davridagi Italian rassomlarining asarlarlariga 
o’hshaydi.Dostonning bosh g’oyasi sabrdir. 
Sabr bilan Tangri Berur komil dil 
Sabr qilu, sabr qilu, sabr qil. 
Yusuf sabr orqali baxt-saodatga erishsdi. Doatonda adolatli Shoh g’oyasi, sevgi va 
muhabbat kabi g’oyalar ham berilgan. 
Adabiyotshunoslikda qaxramonning rux bilan uchrashuvi masalasi XVII asrda 
Shekspir ijodiga bog’lab tushuntirildi. Bizningcha qaxramonning rux bilan uchrashuvi 
manzarasi Shekspirdan II asr ilgari “Yusuf va Zulayxo” dostonida uchraydi. 
Doaton badiy jixatidan ham diqqatga sazovordir: 
1.  Tazod , tanosub san’ati: 
Gul tilagan xor jafosin chekar 
Kimki asl olsa arisi tegar. 
2.  Tardi aks:   
Ishq o’ti o’rtar hala bil xonimon 
O’rtar o’shun ishq o’ti jonu jaxon. 
3.  Irsol:  
Sabr bila aylagil andishani 
O’rma lik o’z oyog’iga teShani. 
 
Bu doston bitilgandan so’ng ham Shoirlar bu syujetga qayta, qayta murojat etdlar. Bu 
ananani quyidagilar davom ettirdilar:  
1.  A.Jomiy doston yozdi. Otaxiy uni Turkiy tilga  tarjima qiladi/ 
2.  N.Xiraviy XVII asrda doston bitdi. 
3.  Hoziq (XVII-XIX) fors-tojik tilida doston yozdi. 
4.  Andalib, xiromiy taxallusi Shoirlar ham doston yozdilar. 
5.  Uyug’ur  Shoiri  Vuxla Yusuf  Yorqandiy 1791 yilda doston yozdi. 
6.  Hamza 1915 yolda yozgan “Qiroat” kitobiga asar mazmunini kiritgan/ 
7.  Ramz Bobojonov doaton syujeti asosida doston yozdi. Bu asarni Muqimiy teatri 
saxnalashtirgan. Doston asosida doston yozdi. Bu asarni Muqimiy teatri 
saxnalashtirgan. Doston asosida 1999 yili videofilm  ishlangan.   
Adabiyotlar. 
1.  N.Mallaev. O’zbek adabiyot tarixi. Toshkent .1965 yil.  
2.  O’zbek adabiyoti tarixi. V-jildlik, I-jild. 1971 yil/ 
3.  H.Karamatov. “Qur’on” va O’zbek adabiyoti. To Shkent.1993 yil. 
4.  “Qur’oni Karim”, “Yusuf surasi”, o’zbekcha izohli tarjima. Toshkent.1992 yil. 
Tayanch iboralar. 
1.  “Yusuf va Zulayxo” – sayor syujet. 
2.  Doston muallifi masalasi. 
3.  Dostonning yoziladigan yili. 
4.  Doston haqida. 
5.  Doston ananalari.   

---

 
286