O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Bobur nomidagi andijon davlat universiteti

XIV-XVI asrlar  badiy adabiyot. 
 
Davr badiy adabiyoti mavjud darslik va qo’llanmalarda ikkiga bo’lingan:   
 1. Progressiv adabiyot. 2. Reaktskon adabiyot. Adabiyotni bunday sun'iy ikkiga 
bo’lishning nazariy asosi Lenining madaniy merosga oid asarlaridir. Bu qarashning su'niyligi 
Shundaki, Navoiy irogressiv adabiyot vakili deb berilsa,    qusayniy    reaktsion  adaiyot    vakili    
sifatida berilgan. 
O’zbek mumtoz adabiyotini  “Qur'on” oyatlari, xadislar, g’oyalaridan ayrim xolda 
tushunish ham, o’kitib ham bo’lmaydi. Istiqlol  adabiyoti aslicha o’rganish imkoninini berdi. 
Ilgari mumtoz adabiyot vakillari tanlab o’rganildi,  ularning moxiyati noto’qri Sharxlanda. 
Masalan. Navoiyning diniy qarashlari, asarlari  mutloqo o’rganildi,  uning shayxlarga 

---

 
278 
murid bo’lgani aytilmasdan, “Sada Shayx” singari  g’azallarigina o’rganildi. 
  Otoiyida  shunday bayt bor: 
  Oxir damagar arz  kil imon desalar men: 
 “Imonim o’shal  mox degumdur dogi o’gum” 
Bayt mazmuni  ilgari shunday  tushuntirilgan: shoir lirik qaxramoniga o’lim oldidan  
imon keltir desalar, imonni real borlikdagi  maxbuba deb o’ylar emish. Bunday, sharx XV asr 
shoiriga tuxmatdan boshka narsa emas. 
Aslida-chi  shoir oxir dam imon keltir desa,  imonim Ollox deb o’lmoqda. 
Istiqlol  badiy  adabiyotni asl xolicha o’rgaiashga imkon berdi. Endi adabiyotni “Qur'on”,  
“Xadis”  g’oyalari, tasavvuf ta'limotiga  bog’lab o’rganish: zarur. 
qar bar davr adabiyotining  yetakchi  xususiyatlari buladi.  X-X II asr adabiyotida 
didaktika yetakchi xususiyat bo’lsa,  jadid adabiyot asosida ma'ryafatparvarlik yetakchi 
xususiyadir. 
XIV-XVI  asr  adabyotinin g yetakchi  xususiyatlari  kuyidagilardan  iborat. 
I.   Dunyoviy adabiyotning yo’zaga kelishi. 
Davr  ijodkorlari  o’z  asarlarida   Olloxni,   janaatni, qurlarni   kuylash  bilan birga  real 
borlikdagi  maxbubani  kuylash ham kuchayib  bordi. Dunyoviyo adabiyot deyilganda  real 
dunyo  muammolari,  go’zalliklarini tasvirlashni tushunamiz. 
II.  O’zbek adabiyotining  boshqa  qalklar   adabiyoti  bilan  aloqasining kuchayishi. 
Amir Temur yurShilari   Xalqlar o’rtasidagi  munosabalarni ancha taranglashtirilgan 
bo’lsa-da,  ular o’rtasidegi  iktisodiy, aloqalar  davom eta berdi.  Ayniksa   bu   yerda    o’zbek-
tojik,    o’zbek-ozor    adabiy aloqalari  kuchaydi. 
 
O’zbek va tojiklarning  aralash yashashi,  tojik adabiyotining  boy ananalari  bu 
ikki adabiyotining  o’rtasidagi  aloqalarini  kuchaytirildi. Bu  davr  O’zbek  Shoirlari  Tojik 
adabiyoti  
ustozlari: Rudakiy,  Firdavsiy,  Xofiz  Sa'diylar asarlarini  o’qib, adbiyogga kirib keldilar. 
Ular o’z asarlarida  Tojik adabiyoti  ananalarini davom  ettirdilar. Adabiy aloqalar  ikki xil  
ko’rinishda davom etdi. 
 
1.  Fors-Tojik adabiyoti  vakillari  asarlarini  turkiy tilga tarjima  kilish  orkli  
Sayfi  Saroyi  Sa'diyning  “Tushspsoj”  asarini, Lutfiy   
Sh. Ali  Yazdiyning  “Zafarnoma” asarini,   Navoiy   Jomiyning    40   ruboyiga   
joylagan  She'rlarini  Turkiy tilga tarjim  qildi. 
2. 
O’zbek  va  Tojik  adabiyot  vakillarining  bevosita munosabati 
 
Bu munosabatning go’zal namunasi  Jomiy  va Navoiy  aloqalaridir. Bu ikki buyo’q 
ijodkorlar munosabati  o’zbek va Tojik  adabiyoti  aloqalarini yanada kuchaytirda. O’zbek va 
Tojik munosabatlari  hamisha sillik  kecha bermadi. Navoiy va Binoiy munosabatlari tilga 
munosabat doirasida boshlangan bo’lsa-da,  okibat, siyosat ko’rashga aylanib  ketdi. 
 
O’zbek - ozor adabiy aloqalari. Bu aloqa  negizida Nizomiy va uning “Hamsa” si 
turada. Nizomiy  “Hamsa” sining yaratilishi  Shark  adabiyotida  hamsachilik an'anasining  
yuzaga keltirdi. Har-bir Shoir  “ Hamsa”  yozish  orzusi bilan yashadi. 
Haydar   Xorazmiy   Nizomiyning  “Maxzan-ul   asror”  Asarini   qutb  “Xisrav va 
Shirin”  dostonini turkiy tilga  tarjima  qildi. Navoiy  esa Nizomiydan  kolishmydigan  “Hamsa”  
yaratib, O’zbek va ozor adabiy aloqalarida o’ziga hos,   saxifa yaratdi. 
3.   Yozma  adabiyot   bilan  xalq  og’zaki ijodi  aloqalari kuchayda. 
Folklordagi  syujetlar, timsollar, tasvir  vositalari  yozma  adabiyotda  keng   qo’llana    
boshladi. 
    Folklorddgya “Guldursun”, “Layli  va Majnun”, “Farxod va Shirin”  kabi syujetlar 
Sayfi  Saroyi ,  Navoiy  singari  ijodkorlar asarlarida tasvirlaydi. 
 
Falklordagi   devlar,   jinlar, parilar  singari  timsollar yozma adabiyoda keng ishlatildi. 
Otaiy  yozadi:  

---

 
279 
Endi bildim rost  ermish balki  ko’rdim ko’z bila 
 Ulki derlar suv qizini gox-gox  ko’zga ko’rinur.  
Xalq  maqollari, matallari   iboralari  yozma  adabiyotda ko’plab  ishlatildi. Bu borada  
Lutfiy  lirikasi  diqqatga loyiqdir. 
 Uning:  Oyoqinga  to’shar  har  laxza  gesu  misrali g’azalni xalq   matallari asosiga 
qurilgan. 
5. Eski o’zbek tili adabiy til sifatida shakllandi.  Navoiy  davrigacha adabiy til fors-Tojik 
tili bo’lib, badiy adabiyot  asosan, ana Shu tilda yaratilar edi. Garchand Navoiy tojik  tildagi   
She'rlarini yodlab adabiyotga kirib kelgan bo’lsa-da, turkiy tilida devon  tortib bergan bo’lsa-da 
tojik   tilida.   hofiz,   Jomiylardan  qolishmaydigan  sh'orlar bitta bo’lsa-da, turkiy  til   jozibasni 
tushinib yetgach uning mavqeyini tiklashga bel, bog’ladi. 
Navoiyning   turkiy   til   ifoda   imkoniyatlari   katta  ekanini  ham ilmiy jixatidan ham 
amaliy  jixatdan isbotlab berdi. Navoiy  “Muhammat-ul lugatayn” asarida turkiy tilni fors-tojik  
tilidan ustun ekanini  ilmiy jixatan isbotlasa,  “Xazoyin-ul   maoniy”    devont,   “Xazisa”   kabi 
asarlari   bilan  turkiy   til  ulug’ligini  amaliy jixatdan isbot etdi. 
 
Husayin   Bayqaroning Shirlarini  Turkiy  tilda ijad qilishda da'vat etuvchi maxsus 
farmon chiqarishi uning  davlat va batiy ijod tiliga aylanganini isbot etadi.  
6. O’zbek mumtoz adabiyoti o’zining eng yo’qsak cho’qqisiga ko’tarildi. 
Bu davr adabiyotida Navoiyning payda bo’lishi davr adabiyotini eng yo’qsak cho’qqiga 
ko’tardi. Sepmaxsullikda, serqirralikda Navoiyga tenglashadigan ijodkor kamdir. 
Navoiy o’zbek adabiyotini g’oyaviy-badiy jixatdan, mavzu va janr jixatdan timsollar 
tizimi yuqsakka ko’tardi. 
Davr adabiyotida quyidagi ijodkorlar  hayoti va ijodi o’rganildi. Rabg’ziy, Sayfi Saroiy, 
Xorazmiy, Amiriy, Qutb “Yusuf va Zulayxo” dostoni, Otoiy, Sakkokiy, Lutfiy, “Gul va 
Navro’z” dostoni, Navoiy, Bobur, Muhammad Solix, Xoja Majlisiy. 
Adabiyotlar: 
1. 
N.M.Mallaev. o’zbek adabiyoti tarixi.T.1965 yil. 
2. 
O’zbek adabiyoti tarixi. V-jildlik, I-jild.T.1971 yil. 
3. 
J.Sharipov.O’zbekistonda tarjima tarixidan.T 1965 yil. 
4.  
B.Jalilov. meros va ixlos. Andijon.1995 yil.  
                          
 
Tayanch iboralar: 
1. 
Davr adabiyoti xususiyatlari 
2. 
Dunyoviy adabiyot. 
3. 
Yozma adabiyot va folklor. 
4. 
Adabiy aloqalar. 
5. 
Eski o’zbek tilining adabiy tilga aylanishi.