|
Oqlash bo‘limiga yuborilayotgan donning sifat ko‘rsatkichlari
Donlar
Namlik,
%
Begona
aralash
malar %
Shu jumladan, % ko‘p bo‘lmasin
Mineral
chiqin
dilar
Kukol
Qorakuya
va qora
kosov
Gorchak
va vyazel
Tariq
13-5
x
-14.5
xx
0.3
0,1
-
0,03
0,02
Grechixa
12,5
x
-12,5
xx
0,5
0,1
-
-
-
Suli yorma
uchun
10,0\14,0
0,3
0,1
0,1
0,3
0,02
Suli tolqon
uchun
13.5
0,3
0,1
0,1
0,3
0,02
Sholi
14,0
x
- 15,5
xx
0,4
0,1
-
-
-
Arpa
15,0
0,4
0,1
-
0,03
0,02
Bug‘doy
14,5
0,4
0,1
0,1
0,03
0,02
No‘xat
14,0
x
-15,0
xx
0,5
0,05
-
-
-
Makkajo‘xori
16.0\22,0
0,2
0,1
-
-
-
x
– uzoq saqlash uchun tayyorlanadigan yorma;
XX
– tez iste’mol qilish uchun tayyorlanadigan yorma.
Suli uchun dastgohlarda oqlashdagi namlik suratda, maxrajda esa
oboyka mashinalaridagi namlik berilgan. Makkajo‘xori uchun suratdagi
namlik 5-raqamli oqlangan yorma ishlab chiqarishda maxrajda –
qalamchalar va yormalar uchun belgilangan.
255
Yormabop donlarga qayta ishlov berishning umumiy tamoyillari
17-sxema. Oqlash jarayonining bosqichma-bosqich o‘tishi:
1-don; 2
-
chiqindilar; 3-qovuz; 4-kepak; 5-maydalangan mag‘iz; 6-mag‘iz;
7-mag‘izning yirik fraksiyasi.
Oqlash bo‘limidagi texnologiyaning asosiy mahsuloti bo‘lgan
yormani aniqlash asosida dondagi tashqi, ichki qobiqlarni aleyron qavat
va murtakni ajratish bo‘yicha jarayonlar kompleksini amalga oshirish
kerak.
Shu bilan birga don va tayyor mahsulot turining anatomik
tuzilishidagi o‘ziga xosliklar, fizik xossalarga bog‘liq holda yo‘qotish
darajasi turlicha bo‘lishi mumkin, ba’zi anatomik qismlar umuman
yo‘qolmasligi mumkin. Shuning uchun turli xil yormalar ishlab
chiqarishdagi texnologik jarayonlar taqqoslanganda, ular farqlanishi
256
mumkin. Yirikligiga ko‘ra saralash, donni geometrik o‘lchamlariga
ko‘ra ma’lum darajada fraksiyalarga bo‘lishni taqozo qiladi. Oxirgi
jarayonlar, masalan, oqlash va yorma ajratish (donni va mag‘izni
oqlanadigan mahsulotlarni saralashda ajratish) jarayonlarini o‘tkazishni
optimallashtirish kerak.
Oqlash – bu donning meva, aleyron qismlarini to‘liq yoki qisman
ajratish jarayoni. Oqlangan mahsulotlarni saralash aralashmalarning
sifati va fizik xossalariga ko‘ra o‘xshashroq fraksiyalarga ajratishni
ko‘zda tutadi. Bunda texnologiyaning oxirgi mahsulotlari qovuz, kepak,
maydalangan mag‘iz ajratib olinadi. Ajratilgan fraksiyalarga qo‘shim-
cha ishlov beriladi: don qayta oqlanadi, mag‘iz texnologiyaga bog‘liq
holda jilolanadi yoki maydalanadi, oxirgi mahsulotlar nazorat qilinadi.
Maydalash – bu maydalangan yormalar texnologiyasida yormabop
donlar mag‘zini nisbatan yirik bo‘laklarga parchalash. Maydalanadigan
mahsulotlarni saralash qo‘shimcha maydalash talab etiladigan yirik
fraksiyani va kepak ko‘rinishdagi mayda mahsulotni ajratish bilan
maydalangan mahsulotning o‘xshashroq fraksiyalari hosil qilishni
ko‘zda tutadi.
Jilo berish – tayyor mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash
uchun mag‘iz yoki uning qismlaridan meva qobiq, aleyron qavat va
murtakni chiqarib tashlash (qisman yoki to‘liq)ga asoslangan
texnologik jarayon.
Silliqlash – yormaning sifati va uning ko‘rinishini yaxshilash
maqsadida sayqallangan mag‘izga keyingi ishlov berish jarayoni.
Sayqallash yoki silliqlash mahsulotlarini saralash texnologiyaning
oxirgi mahsulotlarini ajratishni ko‘zda tutadi.
Yormani nazorat qilishda tasodifan tushib qolgan aralashmalar
ushlab qolinadi. Qovuz oqlanmagan donlarni chiqarib tashlashda maj-
buriy jarayon sifatida amalga oshiriladi. Maydalanadigan yormalar tex-
nologiyasidagi nazoratda yorma raqami va uning bir xilligi shakl-
lantiriladi.
Yormani joylash, qadoqlash va qop-qanorsiz saqlash yorma
zavodining oqlash bo‘limi tarkibiy qismi bo‘lib, oladigan maxsus tayyor
mahsulotlar sexida yoki tayyor mahsulot bo‘limida amalga oshiriladi.
Donni yirikligi bo‘yicha saralash. Bu jarayonning maqsadga
muvofiqligi avvalo keyingi jarayonlarni o‘tkazish uchun qulay sha-
roitlar yaratish zarurati bilan belgilanadi. Bular asosan maydalanmagan
257
yormalar texnologiyasidagi oqlash va yormani ajratish jarayonlaridir.
Yirikligiga ko‘ra fraksiyalarga saralanmagan donni oqlash ortiqcha
maydalash va mayda donni oxirigacha tozalanmasligiga olib kelishi
mumkin. Bu esa butun texnologiyaning samaradorligiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Bu ayniqsa, yirikligiga ko‘ra saralanmagan donga va oqlash
jarayonida abraziv yuzli oqlash uskunalaridan foydalanilganda amalga
oshiriladi. Oldindan saralash jarayoni grechixadan yorma olish
texnologiyasida ayniqsa to‘liq ko‘rsatilgan.
Bu shu bilan izohlanadiki, grechixa donining ishlov berilgan
ko‘rinishi tasvirlangan aylana diametriga ko‘ra bo‘luvchi kesim atrofida
deyarli har doim taxminan 2 mm ni tashkil etadi, ya’ni donning
texnologik yirikligi diametri 5 mm li elak proxodi va diametri 3 mm li
elak sxodi bilan aniqlanadi (grechixa mahsuloti partiyalarini ko‘p yillik
kuzatuvlarga asosan) agar grechixani oqlash (valsedeka stanogi ishchi
oralig‘ida) donni grechixa yoni bo‘ylab siqish yo‘li bilan amalga
oshirilishi hisobga olinsa mayda fraksiyani 2,1–2,3 mm oraliqda,
yirigini esa 3,9–4,1 mm oraliqda oqlash kerak.
Oxirgi natijada ishchi oraliqlar o‘lchami mag‘izni yon tomonlari
uzunligi kam bo‘lmasligi zarur. Bu mag‘izni ortiqcha maydalashdan
qutulishga imkon beradi, ayni vaqtda grechixani avvaldan fraksiyalarga
saralash elakli separatorlardan foydalanib, yormani ajratish imkoni
yaratiladi.
Avvaldan saralash uchun don tozalovchi separatorlar, yorma
saralagichlar va ko‘p qavatli rassevlardan foydalanish mumkin. Sara-
lash jarayoni bir-ikki yoki bir nechta bosqichlarda amalga oshiriladi. Bir
bosqichli saralashda ajratish ikki-uchtadan ko‘p bo‘lmagan fraksi-
yalarda amalga oshiriladi. Texnologiyani boshqarishning bu usulida
aralashmani aniq ajratishga erishib bo‘lmaydi va ajratilgan fraksiyalar
tarkibida ko‘p miqdorda «begona» donlar bo‘ladi. Zarurat bo‘lganda,
dastlabki donni bir necha fraksiyalarga bo‘lish jarayonini ikki yoki
undan ko‘p bosqichlarda o‘tkaziladi. Bunda dastlabki bosqichda don
ikki-uch fraksiyaga saralanadi, ulardan har biri qo‘shimcha ravishda
saralanadi va ikkinchi hamda uchinchi bosqichlarda aniq bir o‘lchamga
keltiriladi.
Saralash texnologiyasidagi bir o‘lchamga keltirish ajratilgan don
fraksiyasining asosiy jarayonidagi elaklardan foydalangan holda
258
qo‘shimcha ravishda saralash jarayonini o‘z ichiga oladi. Bu «begona»
fraksiyalar donini samarali ajratish maqsadida amalga oshiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
