O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

100 g bug‘doy donida mineral moddalarining miqdori 
 
Bug‘doy 
doni 
turlari 
Suv      
% 
Oqsil  
% 
Yog‘ 
% 
Kraxmal 
% 
Kletchatka 
% 
Kul% 
kkallor 
Yumshoq 
kuzgi 
bug‘doy  
14,0  11,6 
1,6 
68,7 
2,4 
1,7 
318 
Yumshoq 
bahorgi 
bug‘doy  
14,0  12,7 
1,6 
66,6 
3,4 
1,7 
315 
Qattiq 
bug‘doy  
14,0  12,9 
1,4 
67,5 
2,3 
1,8 
320 
 
Aleyron qatlam oqsil va darmondorilarga boy, ammo bir vaqtning 
o‘zida uning tarkibida katta miqdordagi mineral moddalar va moy bor. 
Aleyron  qatlam  hujayralarining  devorlari  qalinligi  ularning  inson 
oshqozon-ichak  traktida  o‘zlashtirilishini  qiyinlashtiradi.  Aleyron 

---

121 
qatlamning tortilgan nav unlari ichiga kirib qolishi ularning kuldorligini 
oshiradi va sifatini pasaytiradi.      
Qobiqlar tarkibida   katta miqdorda tayyor mahsulot bo‘lishi kerak 
bo‘lmagan kletchatka, pentozalar, kul yasovchi moddalar va pigmentlar 
bor.  
Qalqoncha bilan birga murtak tarkibida oqsillar, saxaroza, moylar 
va asosiy darmondorilar bo‘lib, ular tayyor mahsulot uchun qiymatlidir. 
Biroq, tarkibida murtakning zarrachalari bo‘lgan un va yorma saqlashda 
chidamli emas va moylarning oksidlanishi sababli tezda kuyib ketadi. 
Shunday  qilib,  bug‘doyning  turli  qismlaridan  olingan  tayyor 
mahsulot  kimyoviy  tarkibi,  to‘yimliligi,  darmondorilarining  qiymati, 
mineral  va  boshqa  moddalarni  saqlashi  bo‘yicha    bir-biri  bilan  farq 
qiladi. 
Texnologiyani  shunday  olib  borish  kerakki,  tayyor  mahsulot 
tarkibida  dondagi  oziq  moddalar,  oqsillar,  uglevodlar  hamda  biologik 
faol moddalar maksimal darajada bo‘lsin, tayyor mahsulotda tarkibida 
bo‘lishi kerak bo‘lmagan moddalar esa minimal darajada. 
Qoidaga  ko‘ra,  bu  texnologik  paradoksni  hal  qilishning  imkoni 
bo‘lmayapti,  chunki  yuqori  nav  mahsulotning  afzalliklari  –  bu  uning 
nozikligi, o‘zlashtirilishi va a’lo darajadagi  tovar ko‘rinishi bo‘lib, ayni 
paytda  past  navli  mahsulotning  fazilatlari  –  bu    uning  to‘yimliligi  va 
foydaliligidir. 
Donning issiqlik-fizik xossalari
. Issiqlikni olib o‘tishning xususi-
yatlarini  namlik  va  haroratga  bog‘liq  ravishda  olingan  solishtirma 
issiqlik sig‘imi, harorat o‘tkazuvchanlik va issiqlik o‘tkazuvchanliklar 
hamda issiqlik almashinuvi koeffitsiyentini aniqlashadi (5-sxema). 
Solishtirma  issiqlik  sig‘imi  namlik  oshishi  bilan  ortadi.    Uning 
ortish  tezligining  o‘sishi  namlik  darajasining  14%ga  yetganida 
kuzatiladi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik namlikka to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq. 
Harorat o‘tkazuvchanlik boshida ortadi, namlikning 17–19%da maksi-
mumdan o‘tadi, keyin esa pasayadi. Bundan kelib chiqadiki, don harora-
tining    uni  qizdirish  va  sovutish  paytida  o‘zgarishi  namlik  15–20%  
bo‘lganida    maksimal  tezlik  bilan  amalga  oshadi    va  bu  umumiy 
og‘irlikka  namlikning 13–16,5%ga mos keladi. 
 
 
 

---

122 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Donning  gidrotermik  xossalari
.  Gidrotermik  xossalar  donning 
texnologik xossalarini optimallashtirish uchun o‘tkaziladigan  namlik-
issiqlik    bilan  ishlov    berishda    donning  harakatini    aniqlaydi.  Fizika 
nuqtai nazaridan don – bu ochiq tizim bo‘lib, atrof-muhit bilan namla-
nish yoki quritilish orqali og‘irlik va quvvat almashadi.  Bundan kelib 
chiqadiki, don va uni o‘rab turgan atrof-muhit termodinamik muvozanat 
holatida bo‘ladi. Don namlikni darhol tortib olishga moslashgan, chunki 
uning tashqi qobiqlari katta miqdordagi g‘ovaklar, kapillarlar va bo‘sh-
liqlarga ega. Shu sababli don tomonidan yutilgan namlikning dastlabki  
miqdori  son  jihatdan  uning  tashqi  qobiqlarining  namlik  sig‘imi  bilan 
teng  bo‘lishi  kerak.  Namlikning  keyingi  porsiyasi    avval  yutilgan 
porsiya  don  ichiga  (murtakka)  chuqur  singib  kirganidan  keyingina  
yutilishi mumkin, ya’ni namlikni yutish jarayoniga  biroz pauza  kerak 
bo‘lib,  bu  vaqtda  namlik  oshmay  turadi.  So‘ngra  bu  jarayon  yana 
el
ek
tr z
ary
ad
lar
in
in
g
 
d
ie
le
k
tr
  
o
ʻk
az
u
v
ch
an
li
k
 
iss
iqli
k
 o
‘
tk
az
uv
ch
an
li
k 
so
li
sh
ti
rma 
is
si
ql
ik
 s
ig
‘
im
i 
h
ar
ora
t o‘
tk
azu
vc
ha
nl
ik
 
el
ek
tr
 o
‘
tk
az
uv
ch
an
li
k 
is
si
q
li
k
-n
am
li
kn
i o
lib
 o‘
ti
sh
 
Issiqlik-fizik 
иссиқлик
-
физик
 
Elektrofizik 
 
Donning xossalari