|
V BOB. DONNING TEXNOLOGIK XUSUSIYATLARI
5.1. Donning asosiy xususiyatlari
Donni qayta ishlash sanoati korxonalarida texnologik jarayonlarni
oqilona tashkil qilish va optimal olib borish uchun foydalanilayotgan
xomashyo xususiyatlarini va ularni belgilaydigan omillarni yaxshi
bilish zarur. Un , yorma va omixta-yem zavodlarida asosiy xomashyo
GOST 9353–90 ning barcha talablariga mos keladigan holda yetish-
tiradi. Shuning uchun, eng avvalo, uning barcha asosiy xususiyatlarini
o‘rganish kerak.
Don biologik obyekt sifatida murakkab mahsulot. Uning har bir
qismi, butun don singari o‘zida tayyor mahsulotning berilgan chiqishi va
sifati, uni olish uchun zarur bo‘lgan texnologik usullar va texnologik
jarayon olib borilishida kerak bo‘lgan rejim parametrlari haqida ma’lum
axborot olib yuradi. Zamonaviy ilmiy tasavvurlarga ko‘ra donni un, yorma
va omixta-yem sifatida qayta ishlash uchun xomashyoni baholashda
quyidagi qoidalarga amal qilish kerak:
1) don – bu murakkab qo‘shma jism bo‘lib, o‘zining tuzilishi, fizik
xususiyatlari, kimyoviy tarkibi, absolut og‘irligi, anatomik qismlarning
(murtak, endosperma, tashqi va ichki qobiqlar) biologik vazifasiga
ko‘ra keskin turli-tuman bo‘lgan bir butun organik birikma;
2) don – bu keskin ifodalangan anizotrop jism bo‘lib, uning
alohida qismlari (murtak, endosperma, tashqi va ichki qobiqlar) turli
tuzilishga, fizikaviy va kimyoviy xarakterga ega bo‘la turib, turli xil
tuzilish – mexanik xususiyatlarga ega;
3) don – bu keskin ifodalangan anizotrop jism bo‘lib, uning
tuzilishi va kimyoviy tarkibidagi ahamiyati nafaqat uning alohida
anatomik qismlari o‘rtasida, balki ularning har birining chegarasida ham
yuzaga keladi;
4) don – polimer jism bo‘lib, uning anatomik qismlari biopoli-
merlardan (oqsil, uglevod va lipidlardan) qurilgan;
5) don – bu biopolimer, kapillar-g‘ovak kolloid jism bo‘lib, unga
polimerlarning barcha xususiyatlari, aynan namlikni yutish va
chiqarish, cheklangan shishish, boshlang‘ich bir butun strukturasining
buzilishi, issiqlik chiqarish, ho‘llash kabi xususiyatlar xos;
112
6) don – bu biologik xususiyatlarga ega bo‘lgan tirik organizm
bo‘lib, unda kechayotgan barcha jarayonlar bu biologik xususiyat-
larning boshqarish ta’siriga bo‘ysunadi;
7) don – bu qayishqoq-yopishqoq-plastik, kolloid, kapillar-g‘ovak
jism bo‘lib, oqsil karkasga, kraxmal to‘ldiruvchiga va selluloza qobiqqa
ega.
Donning turli xil xossalarining o‘zaro bog‘liqligi haqidagi
zamonaviy tasavvurlar G.A.Egorov asarlarida ancha mantiqli qilib
berilgan. Muallifning asosiy fikri shundan iboratki, don qayta ishlash
obyekti sifatida to‘rtta eng umumiy xossalarga ega. Bu xossalar
birlamchi xossalarning beshta guruhiga, sifat belgilariga va tuzilishning
o‘ziga xos xususiyatlariga: anatomik tuzilish va mikrostruktura
xususiyatlariga, biologik, fizikaviy va kimyoviy, mexanik tuzilish,
biokimyoviy xossalar va kimyoviy tarkibga transformatsiyalanadi.
Boshlang‘ich xossalar va sifat belgilari ularga butunlay bog‘liq bo‘lgan
ikkilamchi, shu jumladan donning texnologik xossalariga ta’sir
ko‘rsatadi.
Donning turli xossalarining o‘zaro bog‘liqligi sxemasi (sx 1) shuni
ko‘rsatib turibdiki, un yoki yorma sanoatining samaradorligi, shuning-
dek tayyor mahsulot (un, yorma) sifati donning texnologik xossalari
bilan aniqlanadi.
Bu xossalarni maqbullashtirish gidrotermik ishlov (GTI) vosita-
sida ta’minlanib, buning natijasida ularning transformatsiyalanishi ro‘y
beradi. Donning texnologik xossalari uning anatomik tuzilishi hamda
fizikaviy-kimyoviy, mexanik tuzilish, biokimyoviy, jismoniy issiqlik
va gidrotermik xossalariga bog‘liq. Donning biologik xossalari huk-
mronlik o‘rnini egallaydi va bu ularning boshqaruvchilik rolini belgilaydi.
Sxemada donning turli xossalarining yetarli darajadagi aniq
ierarxiyasi ko‘rinib turibdi. Bunda oddiy chiziqlar yordamida xossalar
guruhlari o‘rtasidagi asosiy o‘zaro aloqalar ko‘rsatilgan. Sxemada faqat
to‘g‘ri aloqalar ko‘rsatilgan, garchi amalda barcha tirik organizmlarga
xos bo‘lgan ko‘plab teskari aloqalar mavjud bo‘lsa ham.
Donning anatomik tuzilishi.
Barcha boshoqli ekinlarning donlari
murtak, endosperma (zaxira moddalar) va qobiqdan (meva va urug‘
qobiqlardan) iborat. Donning har bir anatomik qismi tarkibida turli xil
namlikka ega bo‘lgan va turli vazifalarni bajaruvchi, shu sababli
o‘zining tuzilishidagi o‘ziga xos xususiyatlari, tuzilish-mexanik
113
xossalari va kimyoviy tarkibi bilan bir-biridan farq qiluvchi ko‘p
hujayrali to‘qimalardan iborat.
Donning anatomik tuzilishi uni un, yorma va omixta-yem olish
uchun xomashyo sifatida ko‘rib chiqishda foydalaniladigan ko‘plab
fizik ko‘rsatkichlarga ta’sir ko‘rsatadi. Amaliy texnologiyada donning
anatomik tuzilishini ikki pozitsiyadan ko‘rib chiqishadi:
1) asosiy texnologik operatsiyalarni tanlashda qanday texnologik
usullar eng samarali;
2) mahsulotning chiqishi qanday va bunda qanday sifatga
erishiladi.
Donning anatomik tuzilishining asosiy ko‘rsatkichlari:
1) umumiy tuzilish, shakl va anatomik qismlari xossalarining
o‘ziga xos xususiyatlari;
2) turli anatomik qismlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik darajasi;
3) murtakning joylashishi va uning endospermga kirib borish
chuqurligi;
4) egatchaning mavjudligi, chuqurligi va konfiguratsiyasi.
Схемада доннинг турли хоссаларининг этарли даражадаги аниқ
иерархияси кўриниб турибди. Бунда оддий чизиқлар ёрдамида
хоссалар гуруҳлари ўртасидаги асосий ўзаро алоқалар кўрсатилган.
Схемада фақат тўғри алоқалар кўрсатилган, гарча амалда барча
тирикорганизмларга хос бўлган кўплаб тескари алоқалар мавжуд
бўлса ҳам.
114
.
24-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
