O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

                         2.3. Don massasining g‘ovakligi
 
 
G‘ovaklik deganda don uyumidagi donlararo  havo  bilan  to‘lgan 
bo‘shliq  tushuniladi.  Don  uyumining  g‘ovakligi  uni  saqlash  davrida 
kechadigan barcha fiziologik va biologik  jarayonlarga ta’sir etadi. 
G‘ovaklik  faqatgina  donning  morfologik  tuzilishiga,  yirikligiga 
bog‘liq  bo‘libgina  qolmay,  balki  uning  namligi,  begona  aralashmalar 
miqdori, qalinligi hamda bir tekisligiga bog‘liqdir. 
Don  uyumining  g‘ovaklaridagi  havo  uyumdagi  har  bir  tirik 
organizmni  uzoq  muddat  havo  bilan  ta’minlab  turadi.  Shuningdek  bu 
havo  urug‘lik  donlarning  unish  qobiliyatini  saqlanishiga  ham  o‘z 
ta’sirini ko‘rsatadi. Don uyumining joylashishida zichlik qanchalik kam 
bo‘lsa, g‘ovaklik shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu esa amalda don  massasi  
uchun ko‘p joyni talab etadi. 
Don uyumidagi g‘ovaklikning hajmi don turi, namligi va boshqa 
ko‘rsatkichlarga  bog‘liq  holda  turlicha  bo‘ladi.  Masalan,  bug‘doyni 
1,2–1,42 sm
3
  hajmda zichlaganda uning asl og‘irligi shunga muvofiq 
730–820  g/.l bo‘ladi. Donning zichlanishi bilan natura orasidagi farq 
g‘ovaklik hajmini aniqlaydi, donning g‘ovakligi oralig‘idagi hajmi don 
uyumini  egallagan  umumiy  hajmga  nisbatan  belgilanadi.  Don  uyumi 
g‘ovakligini (S) quyidagi formula bilan topish mumkin: 
 
100

−
=
W
V
W
S
 
bu yerda, W – don uyumining umumiy hajmi, ml; 
V – don uyumi qattiq jismlarining haqiqiy hajmi; ml. 
G‘ovaklikni,  shuningdek,  quyidagi  formula  yordamida  ham 
aniqlash mumkin:    







−
=
−
=
100
100
100
W
V
t
S
 
bu yerda, t – don massasining zichligi, g/ml.  
 
S= Vv /V  x100% 
          
bu yerda,  Vv don uyumining oralig‘idagi  havo   hajmi; 
V – don uyumi   hajmi.   
 

---

59 
Don uyumining ichida yirik va mayda donlar aralash bo‘lsa, don 
uyumi  zich  joylashib,  g‘ovaklik  nisbatan  kichik  bo‘ladi,  donlar  yirik-
maydaligi  bir  tekis  bo‘lsa,  shuningdek  yumaloq  hamda  po‘sti  notekis 
bo‘lgan  donlarda  g‘ovaklik  nisbatan  yuqori  bo‘ladi.  Don  uyumida 
namlik qanchalik ko‘p bo‘lsa, to‘kiluvchanlik shuncha qiyinlashadi va 
uyumning zichligi  oshadi. 
Bu  hol  don  uyumi  g‘ovakligining  kamayishiga  olib  keladi. 
Donlarning  saralanishi  don  uyumi  g‘ovakligining  o‘zgarishiga  sabab 
bo‘ladi,  hosil  bo‘lgan  farq  shamollatish,  quritishda  turli  qavatlarda 
havoning notekis taqsimlanishiga olib keladi.