O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

 
 
130-rasm.  Granulatsiyalangan  va  birketlangan yem. 
 
Aralashma  yemni  granulatsiya  qilish.  Granul  qilingan  aralash 
ozuqa, qoida tariqasida, diametri 2,4 dan 20 mm gacha bo‘lgan kichik 
silindrlarning shakliga ega, ularning uzunligi odatda 1,5–2,0 diametrdan 
oshmaydi.  Granulalarning o‘lchamlari ularning qo‘llanilishiga bog‘liq.  
Kichik  donachalar  asosan  yosh  qushlarga  (tovuqlar,  o‘rdak  va 
boshqalar), kattaligi 5,0 mm gacha bo‘lgan donachalarga katta qushlari, 
baliqlar,  yirik  donachalar  qoramollar,  cho‘chqalar,  otlar  uchun  mo‘l-
jallangan.  Har  bir  donachalar  bularning  barchasi  aralash  ozuqa  tarki-
bidagi  ozuqaviy  moddalar,  sochma  aralash  ozuqa  bilan  oziqlanayot-
ganda qushlar faqat o‘zlariga yoqqan narsani iste’mol qiladilar, aralash 
yemning  bir  qismini  qoldiradilar.  Murakkab  yem  kavsh  qaytaruvchi 
hayvonlar  va  cho‘chqalar  uchun  ham  muhimdir.    Granullar  baliqlar 
uchun qulaydir, chunki butun bir granulalar ozuqa moddalarini saqlab 
qolish  bilan  uzoq  vaqt  suvda  turishi  mumkin.  Ba’zi  tadqiqotchilar 
bug‘lash  va  bosish  paytida  yuqori  harorat  va  namlik  tufayli  kraxmal 
dekstrinizatsiyasi  va  oqsillarni  qisman  denaturatsiyasi  tufayli  aralash 
ozuqaning ozuqaviy qiymati oshadi, deb hisoblashadi.  Shu bilan birga, 
ba’zi  aminokislotalarning  qisman  yo‘q  qilinishi,  masalan  metionin, 
biologik  faol  moddalar  miqdorining  qisman  kamayishi  haqida  dalillar 
mavjud.    Shu  bilan  birga,  qushlar  va  hayvonlarni  donador  aralash 
ozuqalar bilan boqish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bunday aralash ozuqa 
sochma yemdan yomon emas. Ko‘pgina tadqiqotlar granulatsiyalangan 
ozuqaning  yuqori  ovqatlanish  qiymatidan  dalolat  beradi.  Granulatsi-
yalangan yemning yana bir muhim afzalligi bor, massa zichligi oshadi, 

---

309 
mexanik  va  pnevmatik  transport  vositalarida  bir  xillikni  buzmasdan 
yaxshi  tashiydi,  ommaviy  tashish  uchun  qulay  va  fermalarda  ozuqa 
tarqatishni to‘liq mexanizatsiyalashtirishga qulaylik tug‘diradi.  Granu-
latsiya  qilingan  aralash  ozuqa  yaxshiroq  saqlanadi,  granulatsiya  jara-
yonida aralash ozuqani qisman dezinfeksiyalash mumkin, ozuqa zavod-
larida granulali aralash yem ishlab chiqarishning ikki usuli qo‘llaniladi 
–  quruq  va  nam.  Birinchi  usulda  quruq  sochma  aralash  yem  press-
lashdan  oldin  bug‘lanadi,  ba’zida  ularga  suyuq  bog‘lovchi  qo‘shim-
chalar  qo‘shiladi  (pekmez,  gidrol,  yog‘  va  boshqalar).  Nam  usulda 
aralash  ozuqaga  30–35%  namlik  bilan  xamirni  ta’minlaydigan 
miqdorda issiq suv (70–80 °C) qo‘shiladi, so‘ngra xamirdan donachalar 
hosil bo‘ladi, quritiladi va sovitiladi. 
Presslash  paytida  bug‘lash  va  issiqlik  chiqarish  natijasida 
granulalar pressdan 80°Cgacha bo‘lgan harorat bilan chiqib ketadi. Issiq 
granulalar  mo‘rt,  osonlikcha  eziladi  va  yo‘q  qilinadi.    Shuning  uchun 
ishlab  chiqarilgandan  so‘ng  darhol  ular  sovutish  kolonkasida  atrof-
muhit  haroratidan  5–10°Cdan  yuqori  bo‘lmagan  haroratgacha 
sovutiladi. 
Granulatsiya samaradorligi 0,2 mm teshiklari bo‘lgan elaklardan 
o‘tadigan mayda fraksiyaning tarkibi bilan belgilanadi va uning miqdori 
5% dan oshmasligi kerak. 
Sovutgandan so‘ng, granulalar elakdan o‘tkaziladi, chunki mayda 
fraksiyaning  mavjudligi  yo‘qotishlarni  va  aralash  ozuqani  ortiqcha 
iste’mol  qilishni  keltirib  chiqaradi.  Elaklarning  teshiklari  kattaligi 
odatda 0,2–2,5 yoki metall to‘qilgan elaklar uchun 1,6–2,0 mm sifatida 
tanlanadi. 
Granulatsiya samaradorligi ularning mahsuldorligi, samaradorligi, 
presslash uchun o‘ziga xos energiya sarfi bilan belgilanadi. 
Nafaqat  granulalarning  mustahkamligini  oshirish,  balki  bug‘, 
energiya  sarfini  kamaytirish  va  hosildorlikni  oshirish  uchun  ham 
qo‘llaniladigan bog‘lovchi deb nomlanadiganlar katta ahamiyatga ega.  
Bunday  moddalar  sifatida  ko‘pincha  suyuq  mahsulotlar  ishlatiladi, 
masalan,  yog‘-gidrol,  pekmez  va  boshqalar  va  kukunli  bentonitlar.  
Ro‘yxatda  keltirilgan  moddalarning  bir  qismi  aralash  ozuqa  (yog‘, 
pekmez)ning  ozuqaviy  qiymatini  oshiradi,  aralash  yemni  mikroele-
mentlar  (bentonitlar)  bilan  boyitadi.  Qo‘shilgan  biriktiruvchi  modda-
larning  miqdori  odatda  kichik  3%gacha,  shu  bilan  birga,  parranda 

---

310 
go‘shti  uchun  ba’zi  bir  ozuqa  retseptlarida  ko‘p  miqdordagi  yog‘ni 
kiritish tavsiya etiladi, 6%gacha,  3  %dan yuqori miqdorda kiritilgan 
yog‘  biriktiruvchi  bo‘lishni  to‘xtatadi.  Bundan  tashqari,  ko‘proq  yog‘ 
qo‘shilsa, pressning ishlashi va granulalarning mustahkamligi pasayadi.  
Bunday holda, boshqa biriktiruvchi vositani ishlatish mumkin, masalan, 
bentonit, bu aralash yemni granulatsiya qilish jarayonini yaxshilashga 
imkon beradi. 
Birlashtiruvchi  vositalardan  foydalanganda  ozuqani  bug‘lab 
bo‘lmasligi  mumkin,  lekin  eng  yaxshi  natijalar  bir  vaqtning  o‘zida 
bog‘lovchi va bug‘lash yordamida olinadi. 
Aralash ozuqaning maydaligi ham presslash samaradorligiga ta’sir 
qiladi.  Oziq-ovqat  zavodlarining  ishi  shuni  ko‘rsatdiki,  o‘rtacha 
zarracha hajmi taxminan 1,0 mm bo‘lgan aralash ozuqa nisbatan yuqori 
presslashda kuchli donachalar hosil qiladi.  Kuchli granulalarning hosil 
bo‘lishiga rulon va rolik orasidagi ishchi bo‘shliqning oqilona kattaligi 
yordam beradi. O‘rtacha kuchli granulalarni 0,2–0,4 mm bo‘shliq bilan 
olish  mumkin.  Kichik  bo‘shliqlar  bilan  matritsalar  va  roliklar  tezda 
eskiradi;  katta  bo‘shliqlar  bilan  granulalar  bardoshli  bo‘ladi,  ammo 
pressning mahsuldorligi pasayadi. 
Matritsada  roliklarni  oqilona  shakli  va  joylashishi,  shuningdek 
ularning  holati  energiya  sarfini  pasayishiga  va  unumdorlikning  oshi-
shiga yordam beradi.  Kanal ichki yuzasining yuqori tozaligi presslar-
ning normal ishlashi uchun muhim shartdir. Matritsaning qo‘pol yuzasi 
mahsulotning  devorga  ishqalanish  koeffitsiyentini  oshiradi,  bosish 
bosimini oshiradi va pressning unumdorligini pasaytiradi. Yangi matrit-
sadan  foydalanganda,  avval  aralash  ozuqa,  qum  va  moy  aralashmasi 
orqali o‘tiladi.  Matritsani saqlash paytida, agar u uzoq vaqt davomida 
ishlamay  qolsa,  uni  sayqallash  kerak,  bu  teshiklarni  yog‘    va  kepak 
aralashmasi bilan to‘ldirishdan iborat. 
Nam granulatsiya.  Ushbu usul juda kam qo‘llaniladi.  Tadqiqotlar 
shuni ko‘rsatadiki, nam usul baliq uchun aralash ozuqa olish uchun eng 
qulay  hisoblanadi.  Murakkab  ozuqa  maxsus  presslarda  granulatsiya 
qilinadi. 
Granulatsiya  sxemasiga  avtomatik  tortish  mashinasi,  elaklari 
bo‘lgan  skrining  mashinasi  kiradi.    Magnit  himoyadan  o‘tgan  aralash 
ozuqa pressga kiradi, u yerda issiq suv ham beriladi. 

---

311 
Olingan  granulalar  kalorifikatorli  quritgichda  quritiladi,  so‘ngra 
kolonnada  sovutiladi  va  elakdan  o‘tkazgichda  boshqariladi,  u  yerda 
mayda fraksiyalar ajratiladi.  0,2–2,5 mm teshiklari bo‘lgan elaklardan 
o‘tish  natijasida  hosil  bo‘lgan  mayda  zarralar  qayta  granulatsiyaga 
qaytariladi.    Nam  granulatsiya  jarayonini  o‘rganish  shuni  ko‘rsatdiki, 
xamirning  namligi,  harorati,  aralash  ozuqaning  tarkibi  va  kattaligi 
pressning ishlashiga va energiya sarfiga ta’sir qiladi. Xamirning optimal 
namligi  matritsa  ishlab  chiqarilgan  materialga  bog‘liq.  Borayotgan 
namlik  bilan  jarayonning  o‘ziga  xos  energiya  sarfi,  granulalarning 
zichligi va massaviy zichligi pasayadi. Namlikning oshishi bilan solish-
tirma  energiya  sarfining  pasayishi  aralash  ozuqaning  plastitivligining 
oshishi,  matritsa  devorlariga  va  presslash  burgusiga  ishqalanish 
koeffitsiyentining  pasayishi  va  zichlikning  pasayishi  –  bosimning 
pasayishi bilan izohlanadi.  Aralash ozuqaning namligi past bo‘lganida 
(16–20%)  zichligi  1000  kg  /m
3
 
 
dan  kam  bo‘lgan  donachalarni  olish 
mumkin.  Matritsada  floroplastik  qo‘shimchalardan  foydalanish  press-
lashni yaxshilaydi. Suv haroratining ko‘tarilishi texnologik ko‘rsatkich-
larning  oshishiga,  granulalarning  zichligi  va  massa  zichligining 
oshishiga olib keladi, ammo ularning suvga chidamliligini biroz pasay-
tiradi. Yemlash ozuqasi kattalashishi bilan granulatsiya uchun energiya 
sarfi kamayadi va donachalarning zichligi oshadi. 
Granulalar 100–110°C haroratda va 3,5–4 m/s tezlikda isitiladigan 
havo  bilan  VSH-2  issiq  havo  quritgichlarida  quritiladi.    Sovutgandan 
keyin  donachalar  saralanadi.  Mavjud  sxemaning  kamchiliklari  –  bu 
chiziqning past mahsuldorligi – 0,5 t/s gacha. 
Granulalar vibratsiyali quritgichlarda ham quritiladi.  Vibratsiyali 
to‘shakda zarrachalar yuzasi bir tekis puflanadigan sharoitlar yaratiladi, 
buning natijasida quritish tezligi oshadi.  Vibro – qaynab turgan to‘shak-
da  quritish  muddati  qisqa,  shuning  uchun  mahsulotni  qizdirish  qisqa 
muddatli va biologik faol moddalar yo‘q qilinmaydi. 
 

---

312