O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi z. M. Mukimov

 
10.4. Donni qayta ishlashda innovatsion texnologiyalarning 
faoliyati 
 
Innovatsiya  —  kiritilgan  yangilik,  ixtiro.  Yangilikni  joriy  etish  
birinchidan,  texnika  va  texnologiya  avlodlarini  almashtirishni  ta’min-
lash uchun iqtisodiyotga sarflangan mablag‘lar bo‘lsa,  ikkinchidan esa, 
ilmiy-texnika yutuqlari va ilgor tajribalarga asoslangan yangi texnika va 
texnologiyalar.  Ixtirochilikning  rivojlanishi,  biror  yo‘nalishdagi  yirik 
ixtiro va kashfiyotlar maydonga kelishi innovatsiyaning muhim omillari 
hisoblanadi. 
Yangilikning yangiligi texnologik parametrlar, shuningdek bozor 
pozitsiyalari bo‘yicha baholanadi. Shuni hisobga olgan holda innovat-
siyalar tasnifi yaratilmoqda. Texnologik parametrlarga qarab, innovat-
siyalar  mahsulot  va  jarayonga  bo‘linadi.  Mahsulot  yangiliklari  yangi 
materiallar,  yarimtayyor  mahsulotlar  va  butlovchi  qismlardan  foy-
dalanish,  shuningdek,  asosiy  mahsulotlarni  olishni  o‘z  ichiga  oladi. 
Texnologik innovatsiyalar deganda ishlab chiqarishni tashkil etishning 
yangi usullari (yangi texnologiyalar) tushuniladi. Ular korxonada yangi 
tashkiliy tuzilmalarni yaratish bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Iqtisodiy 
sohadagi innovatsion faoliyatning tarkibi – bu material ishlab chiqarish-
da innovatsiyalarni  yaratish va tarqatish. Bu ilmiy va ishlab chiqarish 
sohasining  o‘zaro  bog‘liqligini  anglatadi,  ularning  o‘zaro  bog‘liqligi 
natijasida jamiyatning texnik va iqtisodiy ehtiyojlari amalga oshiriladi. 
Yuqori  texnologik  sohalarni  rivojlantirish  bilan  innovatsiyalarning 
ahamiyatini  oshirish  iqtisodiy  o‘sish  uchun  shart-sharoitlarni  ta’min-
lashning  muhim  omilidir.  Innovatsion  jarayon  –  bu  yangi  mahsulot 
yaratish uchun intellektual ishlarning kombinatsiyasi. Yangi mahsulot 
texnik, ishlab chiqarish va tijorat xususiyatlarida ifodalanishi mumkin. 
Jarayonga  yangi  jihozlarning  kiritilishi  uning  ish  faoliyatini  sezilarli 
darajada  yaxshilash  resurslarni  tejaydigan  yangi  uskunalarni  ishlab 

---

326 
chiqarish,  mavjud  yechimlar  va  texnologiyalarni  rivojlantirishning 
asosiy  tendensiyalarini  hisobga  olgan  holda  qurilmalarni  eng  yaxshi 
jahon standartlari darajasida amalga oshirishga imkon beradi. Yangiligi, 
amaliy  qo‘llanishi,  foydali  tomoni,  ixtirochilik  bosqichi  bo‘lgan  va 
texnik  doirasidan  ma’lum  bo‘lmagan  texnik  yechim  ixtiro  deb  e’tirof 
etiladi.  O‘simlik  mahsulotlarini  qayta  ishlash  uchun  resurslarni 
tejaydigan va ekologik toza texnologiyalarga asoslangan.   Innovatsion 
uskunalarni yaratish energiya sarfini kamaytiradi va moddiy resurslarni 
sezilarli darajada tejaydi. 
Mamlakatning  oziq-ovqat  bozorini  barqarorlashtirishga,  aholini 
yuqori  sifatli  ozuqaviy  don  mahsulot  bilan  ta’minlashga  innovatsion 
texnologiyalar  yordamida amalga  oshiriladi.  
Buning  uchun  donni  qayta  ishlash  uchun  mavjud  uskunalar  va 
texnologiyalarni takomillashtirish zarur. Ishlab chiqarishdagi xarajatlar 
foizni  innovatsion  texnologiyalar  yordamida  kamaytirib,  tayyor 
mahsulotlar sifatini  va korxona rentabelligini oshirish har bir korxonani 
asosiy maqsadi bo‘lishi kerak. Moddiy va ma’naviy eskirgan texnolo-
giyalarda  qimmatli  xomashyodan  samarali  foydalanish  ta’minlan-
moqda. Energiya xarajatlarini yuqoriligi, tayyor mahsulot sifati darajasi 
iste’molchilarni  qoniqtirmasligi  va  assortimentlarini  kamligi  ishlab 
chiqaruvchilar uchun yangi innovatsion texnologiyalarni korxonalarda 
qo‘llash raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqishni ta’minlaydi.   
Bu  texnologik  uskunalarning  yetarlicha  yuqori  samaradorligi, 
xomashyoni  tayyorlash  va  ularni  qayta  ishlash  bo‘yicha  texnologik 
jarayonlarning murakkabligi, birlashtirilgan va moslashuvchan bo‘lma-
ganligi  bilan  izohlanadi,  bu  esa  qayta  ishlangan  hosilni  shu  uskunada 
almashtirishga  imkon  bermaydi,  ma’lum  bir  sifatli  tayyor  mahsulotni 
olish,  talab  va  o‘ziga  xoslikni  hisobga  olgan  holda    undan  ommaviy 
oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ham yuqori darajadagi 
ozuqaviy  va  biologik  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  tibbiy  va  profilaktika 
maqsadida  yangi  avlod  mahsulotlarini  yaratish  uchun  don  bazasidan 
oqilona    foydalanishni    talab    qiladi.  Tayyor  mahsulotdagi  donning 
tabiiy  ozuqaviy  qiymatini  maksimal  darajada  saqlagan  holda  donli 
ekinlarni  un  va  yormalarga  qayta  ishlashning  zamonaviy  texnologi-
yalarini  ishlab  chiqish  yangi  avlod  oziq-ovqat  mahsulotlarini  yaratish 
uchun  don  mahsulotlarini  olish  muammosini  hal  qilishning  bug‘doy 

---

327 
donini  qayta  ishlashdan  oldin  tozalash  va  qayta  ishlash  mikroor-
ganizmlar  tarkibining  pasayishiga  olib  keladi.  Mikrobiologik  tahlil 
natijalariga  ko‘ra,  innovatsion  uskunalar  yordamida  tozalash,  don 
tarkibidagi  mikroorganizmlar  tarkibini  an’anaviy  texnologiyalarga 
nisbatan  ikki  baravar  kamaytiradi  va  donning  boshlang‘ich  mikrof-
lorasini 4 baravar   va ishlab chiqarilgan unning kul tarkibini 4 ga ka-
maytiradi. Bug‘doy donini innovatsion uskuna yordamida maydalashga 
tayyorlash  maydalash  moslamasi  tashqi  undagi  qobiqni  samarali 
ravishda  olib  tashlashga  imkon  beradi,  unning  biologik  qiymatining 
oshishi shundan dalolat beradi.   
Un  va  don  mahsulotlarining  bugungi  rivojlanish  darajasi 
an’anaviy  variantlarga  ko‘proq  mos  keladi  va  bu  turli  iste’molchilar 
ehtiyojlarini qondirish uchun mo‘ljallangan yangi assortimentni ishlab 
chiqish  masalasini  samarali  hal  qilishga  imkon  bermaydi.  Mavjud 
me’yorlarga ko‘ra, bug‘doy va javdar unining navlari sifat o‘zgarishiga 
qarab  un  asosida  qandolat  mahsulotlari  ishlab  chiqarish  imkoniyatini 
cheklaydi.  Maxsus  xususiyatlarga  ega  unning  keng  assortimenti  talab 
qilinadi: oqsilli, kraxmalli, tarkibida   biologik ahamiyatga ega organik 
va  mineral  moddalar,  boshqa  ekinlardan  olinadigan  un  (arpa,  jo‘xori, 
guruch  va  boshqalar),  individual  foydalanish  yoki  tayyorlash  uchun 
zarurdir.  Don  va  unni  qayta  ishlash  mahsulotlaridan  foydalanish 
samaradorligini  sezilarli  darajada  oshirish,  don  xomashyosini  chuqur 
qayta ishlash jarayonlarini takomillashtirish, yangi un, don mahsulotlari 
va  ma’lum  tarkibiy  hamda  sozlanadigan  xususiyatlarga  ega  bo‘lgan 
aralashmalardan  foydalanish  texnologiyalarini  ishlab  chiqish  muhim         
rol o‘ynaydi. 
Don, donni qayta ishlash va donni qayta ishlash uchun tejamkor 
texnologiyalarni ishlab chiqish, oqsil, mikroelementlarga  boy   sog‘lom 
oziq-ovqat  mahsulotlarining  assortimentini  yaratish  uchun  don 
mahsulotlaridan foydalanish dolzarb vazifa hisoblanadi.  
Shu munosabat bilan tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biri donni 
un tarkibiga qayta ishlash uchun resurslarni tejaydigan texnologiyalarni 
ishlab chiqish bo‘lib, ular yangi avlod mahsulotlari: non mahsulotlari, 
un,  qandolat  mahsulotlari  uchun  to‘liq  asos  bo‘lib  xizmat  qilishi 
mumkin.  

---

328 
Donni  begona  aralashmalardan  tozalash  93%,  intensiv  ishlov 
berish orqali  kuldorlikni  0,09–0,11%  tushirib  singan  donlar  miqdo-
rini  1,0%  oshirmaslik,  boshoqli  ekinlarni  birinchi  bosqichida  oqlash 
koeffitsiyentini 90–95%ga oshirish, donga suv bilan ishlov  berish va 
namlash  jarayonida  boshoqli    ekinlarning  turiga  qarab,  innovatsion  
texnologiyalarni  yaratish masalalari dolzarbligicha  qolmoqda. 
Donlarga  ishlov  berishni  zamonaviy  texnologiyalarni  yaratish 
negizida tayyor mahsulot tarkibida tabiiy ozuqaviy qiymatlarni yuqori  
darajada saqlab qolish, yangi  avlod oziq-ovqat mahsulotlarini yaratish 
muhim  omil  hisoblanadi.