|
Ma`rufov A., Abdurahmonov G‘.: bir sostavli gaplar: shaxsi topilmas,
shaxsi umumlashgan, atov gaplar.
Kononov A.N.: bir sostavli gaplar: shaxssiz gap, shaxsi noaniq gap, shaxsi
umumlashgai gap, atov gap, vokativ gap.
Anglashiladiki, bir tarkibli gaplar tasnifi haqida gap ketganda yuqorida
sanab o‘tilgan fikrlar orasida shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan, shaxssiz,
nominativ gaplar ko‘p takrorlangan.
Bir tarkibli gaplar tasnifi masalasidagi mulohazalarini yakunlar ekan,
I.Rasulov «bir sostavli gaplarni klassifikatsiya qilishda ularning turli belgilari
asosga olib kelindi. Semantik va grammatik belgilar farq qilindi. Bir sostavli gaplar
paradigmasi bo‘yicha ham klassifikatsiya qilindi. Gaplarniig paradigmatik
xususiyatlari, ularning sintaktik mayl va zamon kategoriyalarida o‘zgarishi esa
ularning struktura asosi bilan bog‘liq. Sodda gap struktura asosining sostaviga
ko‘ra ajratilgan bir sostavli gaplarning bosh klassifikatsiyasida ham ularning bosh
bo‘lagining sintaktik tabiatini asosga olish yagona klassifikatsiya printsipiga mos
keladi», tarzidagi xulosalarini bayon etib, o‘zining quyidagi tasnifini beradi: 1.
egasiz gaplar. 2. Kesimsiz gaplar. Bunda yuqorida bir necha bor tilga olingan
sodda gaplarning struktura asosi o‘lchov vazifasini bajaradi.
M.Mirzaev, S.Usmonov, I.Rasulovlar tomonidan yozilgan «O‘zbek tili»
(Toshkent, 1978) darsligida ham bir tarkibli gaplar tasnifida sodda gaplarning
struktura asosi etakchi mezon bo‘lgan va bu erda ham gapning bu turi egasiz va
kesimsiz gaplarga ajratilgan: «Egasiz gaplar faqat kesim sostavidan iborat bo‘ladi.
27
Bularda harakatni bajaruvchi shaxsni – egani topib bo‘lmaydi yoki uni kesimdan
anglab olish mumkin bo‘ladi. SHunga ko‘ra egasiz gaplar ikki xil: 1. egasi
topiladigan gap. 2. egasi topilmaydigan gap. Kesimsiz bir sostavli gaplar nominativ
gaplarni birlashtiradi».
«O‘zbek tili grammatikasi» (Toshkent, 1975) ning akademik nashrida «Bir
sostavli gaplarning tiplari» deb nomlangan maxsus bo‘lim mavjud. Unda
quyidagilar qayd etilgan: «Bir sostavli gaplar quyidagi tiplarga bo‘linadi: 1. shaxsi
noma`lum gaplar, 2. shaxsi umumlashgan gaplar, 3. shaxssiz gaplar, 4. infinitiv
gaplar, 5. nominativ gaplar, 6. so‘z-gaplar.
SHaxsi noma`lum va shaxsi umumlashgan gaplarda kesim (hamda unga oid
so‘zlar) mavjud bo‘lib, ega ifodalanmaydi, nominativ va infinitiv gaplarda ega
(hamda unga oid so‘zlar) ifodalanib, kesim (hamda unga oid so‘zlar) grammatik
jihatdan ifodalanmaydi. SHaxsi umumlashgan va shaxsi noma`lum gaplarda ega
ham ba`zan birinchi, ikkinchi shaxs olmoshlari orqali ifodalanishi mumkin: ammo
gapdan anglashilgan mazmun ifodalangan egalarga emas, umumga oid bo‘ladi.
So‘z-gaplar bir sostavli gaplarning alohida gruppasini tashkil etadi, ularda
grammatik ega ham, kesim ham bo‘lmaydi. Bu xil gaplar kishining turli tuyg‘usi
va voqea-hodisaga bo‘lgan emotsional munosabatlarini ifodalovchi modal
so‘zlardan bo‘ladi».
28
A.Hojiev bir tarkibli gaplarning tasnifi xususida quyidagi fikrlarni bayon
qilgan: Predikativ asosi ega yoki kesimga teng gap. O‘zbek tilida bir tarkibli
gapning quyidagi turlari bor: 1) shaxsi aniq gaplar; 2) shaxsi noma`lum gaplar; 3)
shaxsi umumlashgan gaplar; 4) shaxssiz gaplar; 5) nomlovchi gaplar. SHuningdek,
egasiz gap, egasi topiladigan gap, egasi topilmaydigan gaplar quyidagicha
izohlangan: Predikativ asosi faqat kesim tarkibidan iborat bo‘lgan bir tarkibli gap.
Bunday bir tarkibli gapning quyidagi turlari bor: 1) shaxsi aniq gap; 2) shaxsi
noma`lum gap; 3) shaxsi umumlashgan, 4) shaxssiz gap. egasi topiladigan gap:
tarkibida ega qatnashmaydigan, lekin bajaruvchi shaxsni kesimdan anglab olish
28
Ўзбек тили грамматикаси, II том, -Б.185.
28
mumkin bo‘lgan bir tarkibli gap: shaxsi aniq gap, shaxsi ioma`lum gap, shaxsi
umumlashgan. egasi topilmaydigan gap – aynan shaxssiz gap.
29
SH.Rahmatullaevning bu tipdagi gaplarni tasniflash usuli butunlay
boshqacha. U bilan tarkibli gaplarning ega tarkibi ishtirok etmaydigan qismini ega
a`zosi ishlatilmagan gapshakl, ega a`zosi ishlatilmaydigan gapshakl tarzida
tasniflagan.
30
Biz ushbu dissertatsiya ishimizda I.Rasulovning bir tarkibli gaplar tasnifini
asos sifatida olamiz va keyingi boblarda ishning hajmini e`tiborga olib, faqat egasi
topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari to‘g‘risida mulohaza yuritamiz.
29
Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати, -Б.22, 131.
30
Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili, -
Б.284-285.
29
Do'stlaringiz bilan baham: | 
