O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi


Ma`rufov  A.,  Abdurahmonov  G‘



Download 0,53 Mb.
Pdf ko'rish
bet23/58
Sana01.04.2021
Hajmi0,53 Mb.
#62325
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   58
Bog'liq
ozbek tilida egasi topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari

Ma`rufov  A.,  Abdurahmonov  G‘.:  bir  sostavli  gaplar:  shaxsi  topilmas, 

shaxsi umumlashgan, atov gaplar. 



Kononov A.N.: bir sostavli gaplar:  shaxssiz gap, shaxsi noaniq gap, shaxsi 

umumlashgai gap, atov gap, vokativ gap. 

Anglashiladiki,  bir  tarkibli  gaplar  tasnifi  haqida  gap  ketganda  yuqorida 

sanab  o‘tilgan  fikrlar  orasida  shaxsi  noaniq,  shaxsi  umumlashgan,  shaxssiz, 

nominativ gaplar ko‘p takrorlangan. 

Bir  tarkibli  gaplar  tasnifi  masalasidagi  mulohazalarini  yakunlar ekan, 

I.Rasulov  «bir  sostavli  gaplarni  klassifikatsiya  qilishda  ularning  turli  belgilari 

asosga olib kelindi. Semantik va grammatik belgilar farq qilindi. Bir sostavli gaplar 

paradigmasi  bo‘yicha  ham  klassifikatsiya  qilindi.  Gaplarniig  paradigmatik 

xususiyatlari,  ularning  sintaktik  mayl  va  zamon  kategoriyalarida  o‘zgarishi esa 

ularning  struktura  asosi  bilan  bog‘liq.  Sodda  gap  struktura  asosining  sostaviga 

ko‘ra ajratilgan bir sostavli gaplarning bosh klassifikatsiyasida ham ularning bosh 

bo‘lagining  sintaktik  tabiatini  asosga  olish  yagona  klassifikatsiya  printsipiga  mos 

keladi»,  tarzidagi  xulosalarini  bayon etib,  o‘zining  quyidagi  tasnifini  beradi: 1. 

egasiz  gaplar. 2. Kesimsiz  gaplar.  Bunda  yuqorida  bir  necha  bor  tilga  olingan 

sodda gaplarning struktura asosi o‘lchov vazifasini bajaradi. 

M.Mirzaev,  S.Usmonov,  I.Rasulovlar  tomonidan  yozilgan  «O‘zbek  tili» 

(Toshkent, 1978) darsligida  ham  bir  tarkibli  gaplar  tasnifida  sodda  gaplarning 

struktura  asosi  etakchi  mezon  bo‘lgan  va  bu  erda  ham  gapning  bu  turi egasiz  va 

kesimsiz gaplarga ajratilgan: «Egasiz gaplar faqat kesim sostavidan iborat bo‘ladi. 




27 

 

Bularda  harakatni  bajaruvchi  shaxsni  –  egani  topib  bo‘lmaydi  yoki  uni  kesimdan 



anglab  olish  mumkin  bo‘ladi.  SHunga  ko‘ra egasiz  gaplar  ikki  xil: 1.  egasi 

topiladigan gap. 2. egasi topilmaydigan gap. Kesimsiz bir sostavli gaplar nominativ 

gaplarni birlashtiradi». 

«O‘zbek  tili  grammatikasi» (Toshkent, 1975) ning  akademik  nashrida  «Bir 

sostavli  gaplarning  tiplari»  deb  nomlangan  maxsus  bo‘lim  mavjud.  Unda 

quyidagilar qayd etilgan: «Bir sostavli gaplar quyidagi tiplarga bo‘linadi: 1. shaxsi 

noma`lum  gaplar, 2. shaxsi  umumlashgan  gaplar, 3. shaxssiz  gaplar, 4. infinitiv 

gaplar, 5. nominativ gaplar, 6. so‘z-gaplar. 

SHaxsi noma`lum va shaxsi umumlashgan gaplarda kesim (hamda unga oid 

so‘zlar)  mavjud  bo‘lib,  ega  ifodalanmaydi,  nominativ  va  infinitiv  gaplarda ega 

(hamda  unga  oid  so‘zlar)  ifodalanib,  kesim  (hamda  unga  oid  so‘zlar)  grammatik 

jihatdan  ifodalanmaydi.  SHaxsi  umumlashgan  va  shaxsi  noma`lum  gaplarda ega 

ham ba`zan birinchi, ikkinchi shaxs olmoshlari orqali ifodalanishi mumkin: ammo 

gapdan  anglashilgan  mazmun  ifodalangan egalarga emas,  umumga  oid  bo‘ladi. 

So‘z-gaplar  bir  sostavli  gaplarning  alohida  gruppasini  tashkil etadi,  ularda 

grammatik ega  ham,  kesim  ham  bo‘lmaydi.  Bu  xil  gaplar  kishining  turli  tuyg‘usi 

va  voqea-hodisaga  bo‘lgan emotsional  munosabatlarini  ifodalovchi  modal 

so‘zlardan bo‘ladi».

28

 

A.Hojiev  bir  tarkibli  gaplarning  tasnifi  xususida  quyidagi  fikrlarni  bayon 



qilgan:  Predikativ  asosi ega  yoki  kesimga  teng  gap.  O‘zbek  tilida  bir  tarkibli 

gapning quyidagi turlari bor: 1) shaxsi aniq gaplar; 2) shaxsi noma`lum gaplar; 3) 

shaxsi umumlashgan gaplar; 4) shaxssiz gaplar; 5) nomlovchi gaplar. SHuningdek, 

egasiz  gap,  egasi  topiladigan  gap,  egasi  topilmaydigan  gaplar  quyidagicha 

izohlangan: Predikativ asosi faqat kesim tarkibidan iborat bo‘lgan bir tarkibli gap. 

Bunday  bir  tarkibli  gapning  quyidagi  turlari  bor: 1) shaxsi  aniq  gap; 2) shaxsi 

noma`lum  gap; 3) shaxsi  umumlashgan, 4) shaxssiz  gap.  egasi  topiladigan  gap: 

tarkibida ega  qatnashmaydigan,  lekin  bajaruvchi  shaxsni  kesimdan  anglab  olish 

                                           

28

 



Ўзбек тили грамматикаси, II том, -Б.185. 


28 

 

mumkin  bo‘lgan  bir  tarkibli  gap:  shaxsi  aniq  gap,  shaxsi  ioma`lum  gap,  shaxsi 



umumlashgan. egasi topilmaydigan gap – aynan shaxssiz gap.

29

 



SH.Rahmatullaevning  bu  tipdagi  gaplarni  tasniflash  usuli  butunlay 

boshqacha. U bilan tarkibli gaplarning ega tarkibi ishtirok etmaydigan qismini ega 



a`zosi  ishlatilmagan  gapshakl,  ega  a`zosi  ishlatilmaydigan  gapshakl  tarzida 

tasniflagan.

30

 

Biz  ushbu  dissertatsiya  ishimizda  I.Rasulovning  bir  tarkibli  gaplar  tasnifini 



asos sifatida olamiz va keyingi boblarda ishning hajmini e`tiborga olib, faqat egasi 

topiladigan gaplarning stilistik xususiyatlari to‘g‘risida mulohaza yuritamiz. 

 

                                           



29

 

Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати, -Б.22, 131. 



30

 Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili, -

Б.284-285. 



29 

 

 



 

 


Download 0,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish