O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 0,8 Mb.
|
Majmua Qadimgi turkiy til
|
4. Ko`plik shaklini hosil qiluvchi qo`shimchalar. 5. Egalik hosil qiluvchi qo`shimchalar. 6. Vosita kelishigi qo`shimchasi va uning hozirgi o`zbek tilidagi shakllarini tushuntirib bering. 7. Matnlarda qo`llangan yasama sifatlarga misollar keltiring Tayanch iboralar. 1. Otdan ot yasovchi qo`shimchalar. 2. Fe`ldan ot yasovchi qo`shimchalar. 3. - t ko`plik yasovchi qo`shimchasi, 4. III shaxs egalik yasovchi qo`shimchasi, 5. qaratqich kelishigi. 6. Tushum va jo’nalish kelishiklari. . 7. O`rin va chiqish kelishiklari. 8. Sifat yasovchilar. Fe`ldan sifat yasovchi qo`shimchalar. 9. Otdan sifat yasovchi qo`shimchalar. 10. Sifat darajasi yasalishi. 6-mavzu: FE`L FORMALARINING XUSUSIYATLARI Reja:
1. Fe`llarning yasalishi. 2. Grammatik-funktsional shakllar 3. Fe`llarning tuslanishi. Adabiyotlar: Abdurahmonov G`., Rustamov A. Qadimgi turkiy til. - T., O`qituvchi. 1982. Abdurahmonov N. Qadimgi turkiy til. – T., 1989. Koнонов A.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников,Л 1980. Fozilov E. O`zbek tilining tarixiy morfologiyasi.-T., 1965. To`ychiboev B. O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. – T., O`qituvchi. 1996. Shukurov Sh. O`zbek tili fe`l mayllari taraqqiyoti. –T., 1980. Shukurov Sh. O`zbek tilida fe`l zamonlari taraqqiyoti. –T., 1976. Drevnetyurkskiy slovar’. – L., Nauka. 1969. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности Moнголии и Kиргизии. M.-Л., 1959. Насилов В.M. Древнотюркской язык. – M., 1963. Насилов В.M. Язык орхоно енисейских памятников. – M., 1960. Fe`l yasovchilar. Qadimgi turkiy tilda quyidagi fe`l yasovchilar bor: 1. —a,—a qo`shimchasi. Ot va sifatdan fe`l yasaydi: at (ot) — ata (ata), tuz (to`g`ri) — tuza (to`g`rila). 2. — la, — la qo’shimchasi. Otdan fe`l yasaydi: yay (ez) — yayla (yozni o`tkaz), su (lashkar)-sula (lashkar tort). 3. — lan, — lan qo`shimchasi. Ot va sifatdan fe`l yasaydi: kan (xon) — kanlan (xonlik bo`l) qato`g` (qattiq) — qato`g`lan (chiniq) 4. — ad, — ad qo`shimchasi. Bu qo`shimchadagi d o’rnida tish ora z bo’lishi ham mumkin. Otdan fe`l yasaydi. qul (qul) — qulad (qulga aylan) kung(churi) — kungad (churiga aylan) 5.— (o`)k, — (i) q qo`shimchasi. Otdan fe`l yasaydi: tash (tashkari) — tasho`k (tashqari chiq) Tag` (tog`) — tago`k(toqqa chiq) ich (ichkari) — ichik (ichkari kir) 7. — sa, — sa qo`shimchasi. Ot va fe`ldan fe`l yasab, istak bildiradi: at (gusht) — atsa (gushtsiradi) ach (och) — achsa (ochmoqchi bo’ldi). Daraja formalari. qadimgi turkiy tilda. kuyidaga orttirma daraja qo`shimchalarya bor: 1. —z qo`shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda oldida bir tor unli paydo bo’ladi:tut (tut) — tutuz (tutkiz) tuy (sez) — tuyuz (sezdir). 2. — r qo`shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda oldida asosan tor, ba`zan keng unli paydo bo’ladi:yash(yashirin) — yashur (yashir), ol (o`l.)—olur (o`ldir), qat (ket) — katar (ketkiz) 3. — t qo`shimchasi. Negiz undosh bilan tugaganda, oldida bir tor unli paydo bo`ladi. oqo` (o`qi) — oqo`t (o`qit), kucha (zo`rla) — kuchat (zo`rlat),sav (sev)— savit (sevdir). Bo`lishsiz forma. Fe`lning bo’lihsiz formasi — ma, — ma qo`shimchasi bilan yasaladi. Buning — ma varianta qalin negizga, ingichka negizga, ingichka negizga — ma qo`shiladi; bar (bor) — barma (boro`a), kal(kel) — kalma (kelma). Buyruk va istak formalari. Buyruk formasining ikkinchi shaxe birligi fe`lning bo’lishli va bo’lishsiz negizi bilan bir xildir, ko’pligi esa birlik shakliga — n qo`shimchasini qo’shish bilan yasaladi: ai (ayt), asid (eshit), baro`n (boring (iz), olurung (utiring (iz), amgatmang (kiynamang (iz). Sifatdosh. Qadimgi turkiy tilda quyidagi sifatdosh formalari mavjud: 1. — mo`sh (mo`s), —mish (mis),—mush, — mush formasi. N li laxjada — mo`sh, — mash shakliga ham ega.kal (kol) — kalmo`sh (kolgan), ar (a)— armish (ekan). 2. duk, — duk, -tuk, tuk formasi.bar (bor) — barduq (borgan) bol (bo’l)— boltuk (bo’lgan). 3. — g-u, — gu formasi. bar (bor) — bargu (borish kerak bo’lgan, boriladigan) kir (kir) — kirgu (kirish kerak bo’lgan, kiriladigan). 4. — tacho`, — tachi, -dacho`, —dachi formasi. bol (bo’l) — boldacho` (bo’lajak) ol (ul) — oltachi (ulajak). 5. -so`k (-so`r),—sik (sig), —suk ( — sut),— suk (— sut) formasi. Alkan (olkishlan) alkans’i<: (olkishlanishga loyik) tug (tut) — tutsuk (tutishlik, tutyshga loyik). 6. — r formasi, Undosh bilan tutagai negizga qo’shilganda oldida bir unli tovush paydo bo’ladi. bo’lishsiz fe`l negiziga qo’shilganda r z ga aylanadi. ta ( de) — tar (der) kalur (kelar) — kalmaz (kelmas). 7. — g`lo` formasi. Undosh bilan tugagan negizga qushilganda oldida bir tor tovush paydo ouladi va qaysi variantining qo`llanishi negizning qalin — ingichkaligiga bog`liq. Sodir bo’lishi kerak bo`lgan xarakatdan iborat sifatni bildiradi: bar (bor) — baro`glo` (boradigan, borishi kerak bo’lgan) kal (kel) — qaligli (keladigan, kelishi kerak bo’lgan). Ravishdosh formalari. Ravishdoshning quyidagi formalari mavjud: 1. a, — a, — u, — u, — o` — i formasi. Bu hozirgi —a ravishdoshining turli variantlaridir: ash-(osh —) — asha ( osha, oshib), kach— (kech) — kacha ( kecha, kechib) tugun — (ushla —) — tugunu (ushlay,ushlab) asid (ehit —) — asidu (eshita,eshitib) al— (od —) — alo` (ola, olib) 2. — l, — up, — up, — ‘sh, — ip frrmasi, Bu hozirgi — ib ravishdoshning turli variantlaridir: ta—(de — ) tap(deb) al— (ol~) — alo`p(olib) asid— (eshit —) — asidip (eshitib) olur — (ultir —) — olurup (ultyrib) sungush — (urush) — sungushup (urushib) Bunga yana — an, —an qo’shilishi ham mumkin: kal — (kel—) — kalip (kelib) — kalipan (kelibon) tut—(tut)— tutup (tutin) — tutupan (tutibon) 3. — galo`, — gali, —kalo`, — kali formasi.Bu hozirgi — gani ( — ga —li) formasining turli variantidir:al — (ol—) — algado` (olgani) uz — (uz —) — uzgali (uzgani). Ravishdosh qo`shimchasining kaysi varianti qo’llanishi negizning qalin — ingichkaligi va unlining Ablangan — lablanmaganligiga bogliq Zamon formalari. Qadimgi tuxqkiy tildd quyidagi zamon formalari mavjud:—di,—ti formasi. Bu forma ma`no jixatdan hozirgi shu shakli bilan bir xil bo’libfonetik jixatdan farq qiladi. qo`shimchaning qalin varianti qalin negizga. ingichka varianti ingichka negizga qo`shiladi. Unli bilan tutagan negizga asosan jarangli — do` varianti qo`shiladi: kalmado` — qolmadi (Tun,4); tadi —dedi (Tun,5), Lekin negiz undosh bilan tugaganda ko`pincha jaranglisiga jarangsizi, jarang — siziga jaranglisi orttiriladi: Turuk bodun olti, alko`nto`, — turk xalqi uldi, tutab ketdi.(Tun ,3): bir urugi yadag erti — bir qismi yayov edi (Tun, 4). Shart formasi. Fe`lning shart formasi Qadimgi turkiy tilda — cap, — cap qo`shimchasi bilan yasaladi:bar — (bor —) — barsar (borsa) , ar — (e —) — arsar(esa,bo’lsa). Fe`llar qadimgi turkiy til davrida birinchi va ikkinchi guruh tuslovchilari bilan tuslangan. Tuliq formali birinchi guruh tuslovchilari kishilik olmoshlaridan kelib chiqqan: -man, -san, -ol, -miz, -biz, -siz, -olar. Ikkinchi guruh qisqa formali tuslovchilar esa to`liq formalilarning qisqariishidan hosil bo`lgan. Keltim, kelting, kelti, keltimiz, keltingiz, keltilar. Kelurman, kelursan, kelurol, kelurbiz, kelursiz, kelurolar.
Reja:
1. Son so`z turkumi. 2. Olmosh so`z turkumi. 3. Ravishlar haqida. 4. YOrdamchi so`zlar. Adabiyotlar:
Abdurahmonov g`., Rustamov A. qadimgi turkiy til. - T., O`qituvchi. 1982. Abdurahmonov N. qadimgi turkiy til. – T., 1989. Koнонов A.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников,Л 1980. Fozilov e. O`zbek tilining tarixiy morfologiyasi.-T., 1965. To`ychiboev B. O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. – T., O`qituvchi. 1996. Древнетюркский словарь. – Л., Наука. 1969. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности . M.-Л., 1951. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности Moнголии и Kиргизии. M.-Л., 1959. Насилов В.M. Язык орхоно енисейских памятников. – M., 1960. Насилов В.M. Древнотюркской язык. – M., 1963. Son. Yodnomalarda sanoqqa oid bir xususiyat bor bo’lib, u o’ndan yuqori birligi bor ikki xonali sonlarga taalluqlidir. Bunda birlik oldin aytilib, undan so`ng shu songa oid o’nlik emas, undan keyingi o’nlik aytiladi: Bas yigirmi (o’n besh), alto` yigirmi (o’n olti), yati yigirmi (o’n etti), bir otuz (yigirma bir), uch otuz (yigirma uch), alto` otuz (yigirma olti). O’nlik oldin aytilganda esa undan sung birlikdan oldin artuqi so’zi orttiriladi: otuz artiqi to’rt yashima (o’ttiz to’rt yoshimda). Hozirgi ikkilangan undoshli sonlarda qadimgi turkiy tilda bir undosh bo`lgan: iki (ikki), yati (etti), sakiz (sakkiz), toquz (to’qqiz), otuz (o’ttiz), alig (ellik), Yigirma soni yigirmi, sakson sakiz o’n, to’qson to’quz —o’n, ming — bing shakliga ega. O`n ming tuman soni orqali ham ifodalanadi. Tartib son qo`shimchasi fonetik variantlariga ega va hozirgi o’zbek tilida bo’lgani kabi so’z oxiridagi i unlisi yo’q uchunch (uchinchi), to’rtunch (to’rtinchi), basinch yoki bashinch (beshinchi). Birinchi o’rnida bashtunko` yoki ilki v a ikkinchi o’rinda ikinti shakli ishlatiladi. Jamlov qo`shimchasi aru, agu shakliga. ega: alto` (olti) altaru(oltov), iki (ikki) ikagu (uchov), uch(uch) uchagu(uchov). Taqsim formasi (r) -ar, (r) -ar qo`shimchasi bilan yasaladi: bir(bir) — birar(bittadan), uch (uch)—uchar (uchtadan), alto` (olti) — alto`rar(oltidan), iki (ikki)— ikirar (ikkitadan). Olmosh, qadimga turkiy tildagi olmoshlar quyidagi xususiyatlarga ega: 1. O`zlik olmoshi ozdan tashqari, kantu (kandu) so’zi bilan zqam ifodalanadi. Oz a eli da ot bo’lib, u "nafs" va "jon” ma`nolarida ishlatilgan. 2. Uchinchi shaxs kishilik olmoshi bosh formada ol shakliga. ega bo’lib, boshqa formalarda a (n) shaklini oladi: anung (uning) ano` (uni), angar (unga), anda yoki anta (unda), anun (u bilan). 3. Kishilik olmoshlarining birinchi shaxs birligi may va ban shakllariga, ikkinchi shaxs birligi san shakliga ega bo’lib, junalish formasida qalinlashadi banga, manga (menga), sanga (senga). 4. Biz va siz olmoshlarining qaratkich formasi n, junalish formasi —na qo’shimchasi bilan yasaladi: bizing (bizning), sizing (sizning), bizinga (bizga), sizinga (sizga). 5. Bu olmoshining qaratkich formasi bunung va munung shakllariga va junalish -formasi bunga (r):munga (r) ko`rinshyalariga ega. 6. Surok olmoshi nima o’rnida na, kaysi o’rnida kan(y) u va kayu, kanday ux)inda naluk ishlatiladi. 7. Birgalik olmoshi gramma urinda kamur va alku iste`mol qilinadi. 8. Beltilash olmoshi xar o`rnida sayu (postpozitiv x;olatda) ishdatiladi. 9. Inkor olmoshi x;ech o’rnida nang iste`mol qilinadi Ravish. Olimlar ravishlarni nisbatan yangi so`z turkum deb hisoblaydilar. Ravishlarning aksariyati ot va fe`l formalarining qotib qolgan o`zgarmas shakllari sanaladi. Ravishlarning formal jihatdan o`zgarmasligi uning muhim morfologik belgisi hisoblanadi. Otlar ayrim kelishiklarda qotib qolishi bilan ravishga o`tgan. Fe`llarda esa ravishdoshlarning ravishga o`tishi kuzatiladi. Qadimgi turkiy tilda hozirgi o`zbek adabiy tilida yo`k bo`lgan ravishlar bor. Masalan otru (so’ngra), kisra ( keyin), karu (orqaga).ongra (oldinga, oldinda,) kabi. Ba`zi ravishlar shaklan va mazmunan o`zgargan. Masalan, kadimiy kop (butunlay), dozir xo`p shaklida va ma`nosi ham bir oz toraygan. endi amti shakliga ega. Ravish yasovchi qo`shimchalar quyidagilar: 1. — do`, — to`, — ti qo`shimchasi: qato`g` (kattik) — kat’shdi (kattik qilib) adgu (yaxshi) — adguti (yaxshilab) 2. — la, — la qo`shimchasi: tun (tun) — tunla (tunda) cho`n (chin) — cho`nla (chindan) 3.—cha, —cha qo`shimchasi: azrak (juda oz) — azrakcha (juda oz xolda) turk (turk) — turkcha (turkchasiga) 4. — pa, — pa qo`shimchasi: as (ost) — asra (ostda) ich (ich) — ichra (ichda) Bu qo`shimchalarning ham yuqoridagilardek kaysi variantlarda qo`llanishi negizning qalin ingichkaligi va lablangan va lablanmaganligiga borliq Bu kelishik kutnimchasi — karu, —karu dan vujudga kelgan. Bundan tashkari turkiy tilda, xuddi hozirgi turkiy tillarda bo’lgani singari, zam on va makon hamda vosita kelishigi qo`shimchalari ham ravish yasashi mumkin. YOrdamchi so’zlar. qadimgi turkiy til davrida yordamchi so`zlar hozirgi tilimizda bo`lganidek rang-barang bo`lmagan. Ma`lumki, arab va fors tilining ta`siri qadimgi turkiy tilda mavjud bo`lmagan. Shuning uchun hozirgi tilimizdagi ko`pchilik yordamchi so`zlar qadimgi yodgorliklar tilida uchramaydi. Mavjud yodgorliklar tilida ba`zi bir yordamchilar qayd etilgan. qadimgi turkiy tilda yordamchi so`zlarga oid xususiyatlar quyidagilardan iborat: 1. Hozirgi u, va borlovchilari o’rnida lo` (li) qo`shimchasi ishlatiladi: ado`glo` tonguzlo` (ayik va tungiz) tunli kunli (tunu kun). 2. Hozirgi yo o’rnida azu bog-lovchisi ishlatiladi. 3. Hozirgi — gacha o`rnida tachi-, tokonta o`rnida tapa ko`makchisi qo`llaniladi. 4. Hozirgi ham o’rnida yama ishlatiladi, — ok yuklamasi — ok, — ak shakliga ega. Mustahkamlash uchun savol va topshirhlar. 2. Sonlarning qadimgi turkiy tildagi turlarini anhlang, 3. Olmoshlarni kelishik qo’shimchalar bilan turlang. 4. Son, ravish va olmohlarga darslikdagi matnlardan misollar toping va ularni grammatik kategoriyalar bilan turlang. 5. YUqoridagi qo’shimchalarga matnlardan misollar keltiring. 6. YOrdamchi so`zlarga misollar keltiring. Tayanch iboralar, 1. Taqsim son 2. Jamlovchi son
4. O`zlik olmoshlari. 5. Co`poq olmoshlari. 6. Birgalik va belgilash olmoshlari. 7. Otdan ravishga ko`chgan so`zlar 8. Fe`ldan ravishga ko`chgan so`zlar 9. Ravish yasovchi qo`shimchalar. 10. Borlama vositalar. 11. — azu bog`lovchisi. 12. — tapa kumakchisi. 8-mavzu: QADIMGI TURKIY TIL SINTAKSISI Reja:
1. So`z birikmasi. 2. Sodda gap 3. Qo`shma gap Adabiyotlar: Abdurahmonov g`., Rustamov A. qadimgi turkiy til. - T., O`qituvchi. 1982. Abdurahmonov N. qadimgi turkiy til. – T., 1989. Abdurahmonov g`., Shukurov SH. O`zbek tilining tarixiy grammatikasi. –T., 1973. Abduraxmonov G.A. Issledovanie po starotyurkskomu sintaksisu. Moskva. 1967. Koнонов A.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников,Л 1980. To`ychiboev B. O`zbek tilining taraqqiyot bosqichlari. – T., O`qituvchi. 1996. Abduraxmonov G.A. Issledovanie po starotyurkskomu sintaksisu. Moskva. 1967. Насилов В.M. Язык орхоно енисейских памятников. – M., 1960. Насилов В.M. Древнотюркской язык. – M., 1963. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности . M.-Л., 1951. Малов С.E. Памятники древнотюркской писменности Moнголии и Kиргизии. M.-Л., 1959. Kondrat’ev V.G. Ocherk grammatiki drevnetyurkskogo yazo`ka. – L., 1970. Aydarov G. Yazo`k orxonskix pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti VIII veka. Alma-Ata, 1971. Древнетюркский словарь. – Л., Наука. 1969. Sintaksis. Xar bir tilning, shu jumladan o`zbek tilining gap qurilishi, so`z birikmalari, gap bo`laklari, ular orasidagi mazmun va grammatik aloqalar o`zoq taraqqiyot qonunlari asosida va boshqa tillarning ta`siri tufayli ro`y beradi. Qadimgi turkiy til o`zbek va boshqa ko`p turkiy tillarning shakllanishida asos bo`lgan. Ammo bu turkiy tilning o`zi ham ma`lum taraqqiyot bosqichlarini boshidan kechirgan, shakllangan ma`lu bir qolipga tushgan yozma til edi. Har qanday tilning qurilishi asta – sekinlik bilan taraqqiy etadi, o`zgaradi. qadimgi turkiy tilning tuzilishi, sintaktik strukturasi bilan hozirgi zamon o`zbek va boshqa turkiy tillarning tuzilishi o`rtasida ko`p yaxshilik va farqli tomonlari bor bo`lib, bu hol tilning bir bir yarim yillik taraqqiyoti natijasidir. So`z birikmalari. qadimgi turkiy tildagi so`zlar o`zaro birikib, ma`lu bir so`z birikmasini tashkil etgan va ma`lum fikrni yoki uning ayrim elementlarini ifodalagan. Bu so`z birikmalarining biri hokim boshqaruvchi so`z bo`lib, ikkinchisi tobe so`z bo`lgan va hokim so`z tomonidan boshqarlgan. Boshqaruvchi so`zning harakteriga ko`ra, so`z birikmalarini ikki gruppaga bo`lish mumkin: 1. Otli birikmalri. 2. Fe`lli birikmalar. 1. Otli birikmalarda boshqaruvchi so`z ot bo`lib, u boshqarib kelayotgan so`z ot, sifat, son, olmosh, sifatdosh bo`lishi mumkin: Turuq bodun (Tun, 1) turk xalqi. Samiz buqa, turuq buqa (Tun, 5). Aki, uch kisiligin tazib bardo` (Kt, 41) ikki uch kishi bilan kochdi. OL aki kisi bar arsar (Tun, 10) u ikki kishi bor ekan ... udo`zo`g`ma ulug`i (Tun, :) uyushtiradigan ulug`i. Fe`lli brikmada boshqaruvchi so`z fe`l yoki uning funktsional shakllari sifatdosh, ravishdosh, shart fe`li, xarakat nomi bo`lib, unga tobe bo`lib boshqarilib kelayotgan so`z ma`lum kelishik yoki ko`makchi bilan birikib kelgan ot yoki otlashgan so`z, olmosh, ravish yoki ravishdosh, shart fe`li bo`lishi mumkin: qag`an qo`sdo`m hoqonni qo`lga oldim. qadimgi turkiy tilda so`z birikmalarini tashkil etgan bo`laklarini o`zaro aloqaga kirish usuliga ko`ra 3 turga bo`lish mumkin. 1. Bitishuv. So`zlar hech qanday grammatik vositalar (kelishik qo`shimchasi va ko`makchi) yordamisiz o`zaro aloqaga kirib, so`z birikmasini tashkil etadi. Bunday so`z birikmalar mazmun va intonatsiya yordami bilan o`zaro birikadi. quyidagi so`z turkumlari bitishuv yo`li bilan so`z birikmasini tashkil etgan: 1). Ot bilan ot: tÿrÿq bodun (Tun, 1), Ögÿm katun (Kt, 49(9) ona Xatun. Tÿrk sir bodun yärintä (Tun, 3), 2). Ot bilan fe`l: Tabg`ach ... bas tuman su kalti (Kt, 25) Mag`m korgan k’shglap (Kt 48(8), Ol sub qodn bardnmiz (Tun, 27) u suvning quyi tomoni bilan bordik, 2. Boshqaruv. Tobe so`z ma`lum grammatik vosita (kelishik formalari yoki.ko`makchilar) orqali bosh so`zga birikadi. qadimgi turkiy tilda bosh kelishikdan tashqari tushum, jo`nalish, o`rin chiqish, vosita kelishiklari bo`lib, tobe so`z ma`lum bir kelishik affikslari yordami bilan bosh so`zga bog`lanadi: a). tushum kelishigi — g` (mg, ig — uo`, —ug (‘sh ) — in, vositasida: bodun’sh qop almns (Kt,29) — qan’shg’sh qodup (Tun,3). b) junalish kelishigi — ka (ka, — taru), — garu,- — a, — a vositasida: On tunke ... bardo`mo`z (Tun 26) — un tunda bordik. Ilg&ri kuro`garu sulap tarmish (Kt, 12) v) urin —; chirsh kelishigi — da, da, (ta, ta) vositasida; Tabgachda adrultu (Tun 2). Orlano`- birla tashto`n tagta aro`kta ilinguka bardo`. (Oyo, 608 (7 — 8) — O’g’li bilan chetga, togda, daryoda sayr qilishga bordi.Oguzda korug kalti (Tun,8) — Ogizdan kuzatuvchi keldi. g) vosita kelishigi — n, —o`n, — in,—un, — un vositasida: Yuz artik okun urto` (Kt,32) — yuzdan ortik uk bilan urdi.Kul tagin yadago`n tagdi. Ot yoki ot ma`nosidagi so’zlar kumakchilar bilan birikib, xokim so’zga bog’lanadi. qadimgi turkiy tilda quyidagi kumakchilar qo’llaniladi: birla, asha, tana, uza,sayu, ara,kisra,: sakiz tuman (bir)la songushdim. 3. Moslashuv. Kddimgi turkiy tilda. ega bilan kesim, hozirgi zamon o’zbek tilidagi kabi, shaxe va sonda o’zaro moslashgan. Ammo bunda quyidagicha uziga xoslik bo`lgan: 1. Uchinchi shaxe ot kesimda ko’pincha ol bog’lamasi kesimlik belgisi bo’lib, ega bilan kesim munosabatini ifodalaydi.Asho` natu ol — ovkati nimadir? Bilga Tonyo’quk anyo`g ol, oz ol, — anglar (Tun, 34) —Bilga To’nyuquq zur, usta — anglar. Turkiy izofa. Turkiy izofa ikki otning aniklovchi va aniklanmishlik aloqasiga kirishuvidir. Odatda birinchi ot aniklovchi, keyyngi ot esa anik — lanmish bo’ladi. Qadimgi turkiy tilda turkiy izofani ko’proq uchinchi turi (belgisiz shakli) qo’llangan: Turuk bodun(Kt:25), Ksgman yar (Kt.20). Izofaning ikkinchi turi (aniklovchining belgisiz kelishi) kamrok uchraydi: Turuk oguz baglari (Kt.ZO). Turkiy izofaning birinchi turi (aniklovchi va aniklanmipshing belgili kelishi) Qadimgi turkiy tilda kam qo’llanadi; Turuk bodunun alii torusun - Turk xalqining eli va konun — koidalari. Sintaksis. Xar bir tilning, shu jumladan o`zbek tilining gap qurilishi, so`z birikmalari, gap bo`laklari, ular orasidagi mazmun va grammatik aloqalar o`zoq taraqqiyot qonunlari asosida va boshqa tillarning ta`siri tufayli ro`y beradi. Sodda ran turlari. Qadimgi turkiy tilda, hozirgi zamon turkiy tillaridagidek, sodda gaplar fe`l kesymli yoki ot kesymli bo’lgan. Fe`l kesymli gaplarnint kesimi aniklik fe`li yoki fe`lning turli funktsional shakllari bilan ifadalanadi: Turuk bodun olto`,x alko`nto`, yok bolto` (Tun, 3) turk xalqi uldi, sarson bo’ldi, yo’q bo’ldi. Kuta tURURla-R (Ue. 187) kutib turadilar. kop bilirsiz (Kt, 31) -ko`p bilasiz. Bilmaz arti (Kt, 30) bilmas edi. Yango`lto`g (Kt, 28) yanglishding. Okush kishig oltig (Kt, 28) Ko’p kishini uldirdi. Igiding, amgatmang, tolgatmang (Bb, Xa, 13) tarbiya xiling, kiynamang, xayajonlantirmang. Ot kesimli gaplarning kesimi, ot, sifat, son, olmosh. ravish bilan ifodalanadi. Kesimlik kursatkichi vazifasida bog’lamalar (may, san, di, ol, bol, tur, ar- kabilar) qo’llanadi. Ammo bu belgilar bo’lmasligi ham mumkin; Bunda kesim gapning mazmunidan, intona — tsiyasidan, o’rnidan.bilinib turadi; Turuk bodun yama bo’lganch (ol, tamish), oro`z yama, tarkanch ol, tamish (Tun, 62) Turk xalq.i ham tinch emas, ug-iz ham tarkok debdi. Gap bo’laklari. ega bosh kelishik formasyda bo’ladi. Ammo qadimgi turkiy tilda xar kanday bosh keli1Pykdagi so’z ham ega bo’la olmaydi: Kagano` su taso`kdo` (Tun, 33) Xoroni lashkar bilan yo’lga chiqdi. Kesim. vazifasida fe`lning turli zamon va mayl formalari, funktsional shakllari qo’llanib, fe`l kesimli gaplarni tashkil etgan. Ot kesimli gaplarning... kesimi ot, sifat, son, olmosh, ravigd orqali ifodalangan. Bu xil kesimlar orqali turli zamon, mayl va modal munosabatlarni:" ifodalash uchun bog’lamalar va shu vazifadagi yordamchi so’zlar qo’llangan. To’ldiruvchi. To’ldiruvchilar hozirgidek, vositasiz yoki vositali bo’lib, ot va ot ma`nosidagi so’zlar bilan ifodalangan., Bu davrdagi to’ldiruvchiga xos xarakter li xususiyat quyidagichadir: To’ldiruvchi vazifasida ayrim kelishik formasi bilan hakltshngan so’zlar gan, bu formalar' hozir ishlatilmay di: Uro` og`lo`n, kul bolto`, silig ko`z orlo`n kung bolto`. Aniklovchi qadimgi turkiy tilda, hozirgidek, aniklovchilar sifat, son, olmosh, bilan ifodalanadi: Silig ko`z (Kt) chiroyli kiz. Kun batso`kdaxi sogd (Kt) Ardar odka (Kt) unday paytda. Izohlovchi. Ot bilan otni anhlash. yodnomalarda keng qo’llanadi. Bunday izohlovchilar. karindoh, unvon, millat, belgi xususiyat va bosh'ka munosabatlarni ifodalaydi: Ogum katun (Kt, 49(9) onam Xotun faol. Qadimgi turkiy tilda xol ot, son, ravishdosh, olmoshlar orqali ifodalaniladi:Turk kagan Otukan yo`gd olursar (KT) Turk hoqoni Utikan yailovida bo’lsa. Ol sub kodo` bardo`mo`z (Tun) u suvni qo’yilab bordik. Ancha tamis (KT) shunday debdi.Kultagin ozincha kargak bolto` (KT) Kul tigiv: uz ajali bilan uldi. Tiru olu yoro`yur arto`g (KT) Tirilib, ulib yurar edik. Bol'chuka tan unturu tagdimiz (Tun) Bulchikka tong otganda etdik. Turk kagan olurgalo` oguzka tagmis yoq ermis.(Tun,18). Uyushik bo’laklar Kddimga turkiy tilda gapning bosh bo’laklari ham, ikkinchi darajali . bo’laklar ham uyugdib kedishi mumkin: Bilgasi, chabo`so` ban ok artim (Tun,7) Allomasi, chovugdi men uzim edim. Turuk bodun olto`, alko`nto`, yoq bolto` (Tun,3) Turk xalqi uldi, sarson bo’ldi, yo’q bo’ldi.. Ajratilgan bo’laklar. qadimgi turkiy tilda ajratilgan gap bo’laklari ham uchraydi. Ajratilgan gap bo’laklari ifodalangan ma`noni ajratib, ta`kidlab kursatish uchun stilistik vosita bo’lgan. Bu usul quyidagicha amalga oshyrilgan: Turuk qara kamug bodun ancha tamis (Kt, 8 9) , ban ozum bilga Tonyo’quk. Gap bo’laklarining tartibi. Qadimgi turkiy yodnomalarning xil xususiyatini urganish bu' tilning ancha ishlangan adabiy til ekanini kursatadi. Bu tilda xar bir gap bo’lagi ma`lum tartibga ega. Bu tartib hozirgi zamon turkiy tillaridan deyarli farq qilmaydi. Ega odatda kesimdan oldin. kesim esa gap oxirida keladi. Gapni uyushtir.adi, yakunlaydi. Aniklovchi aniklanmishdan, xol va to’ldiruvchi kesimdan, ravish xoli fe`l kesimdan oldin qo’llanadi. qadimgi turkiy yodnomalar tilida qo’llangan gaplarning chegarasi kesimlarnin'g o’rniga va ularning mazmuniga ko’ra belgilanadi, gaplarni-, biriktiruvchi bog’lovchilar deyarli qo’llanmaydi, Bog’lovchi vazifasidagi vositalar kam qo’llanadi, gaplar orasida tinish belgilar ishlatilmaydi. Qadimgi turkiy tilda qismlari orasida logik munosabati ma`lutm darajada differentsiallashgan konstruktsiyalar bor. Ular ma`lum darajada hozirgi zamon o’zbek tilida qo’llanuvchi qo’shma gaplar ga yaqin turadi. Ular o’zaro logik va grammatik aloqasiga ko`ra, ikki katta guruhni tashkil qiladi; 1. Parataksis konstruktsiyalar. 2. Gipotaksis konstruktsiyalar.
Gipotaksis konstruktsiyalar. Qadimgi turkiy yodnomalarda' shunday murakkab rap konstruktsiyalari ham uchraydiki, bunday konstruktsiyalarni tashkil etgan sodda-gaplar mazmunan bir —biriga bog’liq bo’ladi, bir i ikkinchisini mazmunan to’ldiradi yoki izohlaydi. Shuning uchun ham bunday konstruktsiyalarni tashkil etgan gaplar o’zaro maxsus intonatsiya bilan bog’lanadi yoki bu xil gaplarni biriktirish uchun maxsus bog’lovchilar yoki bog’lovchi vazifasidagi vositalar (fe`l formalar, kelishik va b.) qo’llanadi. Shunga ko’ra gipotaksis konstruktsiyalar ikki turga bo’linadi: 1. Bog’lovchisiz gipotaksis konstruktsiyalar. 2. Bog’lovchili gipotaksis konstruktsiyalar. 1. Bog’lovchisiz gipotaksis konstruktsiyalar. Gipotaksis konstruktsiyalarni tashkil etgan qismlar (gaplar) o’zaro grammatik boglovchilarsiz intonatsiya vositasida birikadi. Ammo qismlarni bir. biriga bog’lash uchun ba`zi leksik elementlar ham xizmat k.iladi. . Bunday konstruktsiyalar orqali quyidagi mazmun munosabatlari ifodalanadi: : 1) Sabab natija. Gipotaksis konstruktsiyani tashkil etgan qismlarning birinchisi sababni, ikkinchisi esa undan kelib chiqadigan natijani ifodalanadi. Sabab — natija ifodalangan konstruktsiyalarni tashkil etgan qismlar fe`l kesim yoki ot kesim bo’lishi mumkin: Yargun kolta buzdo`mo`z, arkin azko`na arii tazip bardo`. 2) Payt. Gitsotaksis konstruktsiyaning . tarkibidagi birinchi qism ikkinchi qismdan anglashilgan mazmunning ro`y berish paytini ifodalaydi: qara kolta sungushdimiz, Kul tagin bir qirq yashayur arti. 3) Sabab. '. Gtspotaksis konstruktsiyaning ikkinchi qismi birinchi qismidan anglashilgan mazmunning ro`y berish- sababini ifodalaydi; ...angar koru biling, turk amtm bodun baglar yang’ltach’ 4) Izohlash, Gipotaksis konstruktsiyaning` ikkinchi qismi birinchi qism tarkibidagi biror bo`lakning mazmunini izohlaydi, aniqlaydi yoki to`ldiradi: Sak’sht’sh; turuk, buqalm samiz buqalm arqda bilsar, samiz buqa turuq buqa tayin bilmaz armis 2. Bog`lovchili "gipotaksis konstruktsiyalar(ergash gapli konstruktsiyalar) Gipotaksis konstruktsiyalarning birinchi qismi ikkinchisiga bog`lovchi yoki bog`lovchi vazifasidagi vositalar —sifatdosh, ravishdosh, shart fe`li, kelishik formalari, nisbiy olmoshlar orkdli olinishi mumqin. Shuning uchun bu xil konstruktsiyalar hozirgi ergash gapli konstruktsiyalarga o`xshasa zsam, mazmuni bog`lovchi va bog`lovchi vazifasidagi vositalarning o`ziga xosligiga ko`ra, bunday konstruktsiyalardan farq qiladi. Gigpotaksis konstruktsiyalarni tashkil etgan gaplarni, mazmuni va ayrim grammatik belgilariga ko`ra, ergash va bosh gaplarga bo`lish mumkin.Ergash va bosh gaplar o`zaro quyidagi vositalar yordamida bog`lanadi: 1. Sifatdosh orqali. Sifatdosh o`zi yolg`iz yoki biror vosita bilan (ko`makchi yoki kelishik "formasi) ergash va bosh gaplarni biriktiradiga) yolg`iz sifatdosh shakli orqali: achumiz apam’v tutm’yu yar sub idisiz bolmazun tayin.b) sifatdosh 1 uchun ko`makchisi orqali: Tangri kuch bartuk uchun qan’sh qag`an susi boritag armis. 2. Shart fe`li orqali. Shart fe`li shart, to`siqsizlik, payt munosabatini ifodalagan gipotaksis konstruktsiyalarning qismlarini biriktirish uchun qo`llanadi: Kul tagin yoq arsar, q°p oltachi artigiz. 3. Nisbiy olmoshlar yordami bilan, Nisbiy olmoshlar (nang,—nang, qachan) ergash gapni bosh gapga bog`lash bilan birga to`siqsiz, payt, to`ldiruvchi ergash gap hosil qiladi: qachan anta tagip, ilinchu mangi ishin arturduqta otru. 4. Ravishdosh orqali. qadimgi turkiy tilda ravishdoshning turli formalari qo`llanib, shulardan ip va uning turli variantlari formasi ergash gapning kesimi bo`lib keladi hamda bog`lovchi vazifasida ishlatiladi: Oza kalmis susin Kul tagin agnt’sh, at ongara bir og`ush alpagu on arit, Tonga tagin yog`nnta, agirip olurtimiz. 5. Bog`lovchilar orqali. qadimgi turkiy tilda quyidagi bog`lovchi vazifasidagi va yordamchi so`zlar ergash gapni bosh gapga bog`lash uchun xizmat qiladi.a) bog`lovchi vazifasidagi ani uchun II antagan’sh uchun so`zlari orqali. Buyruqi yama bitiga armis - arinch, baglari yama' tuz armis, ani uchun alig ancha tutmis arinch.b) bog`lovchi vazifasidagi tayin va uning variantlari orqalj. Bunday holda ergash gapning kesimi buyruq fe`li orqali ifodalanadi: Sog`dak bodun atayin tayin, Yinchu oguzug kacha Tamir qapig`ka tagi suladimiz. Ergash gapli qo`shma gaplarning tuplari 1. Maqsad ergash gapli konstruktsiya, Maqsad ergash gap gipotaksis konstruktsiyalarni tashkil etgan qismlarning biri ikkinchisidan anglashilgan mazmun nima maqsadda ro`y beryshini ifodalaydi tayin va uning variantlari vositasida bosh gapga bog`lanadi. Bu bog`lovchi ergash gapning birinchi yoki uchinchi shaxs formasidagi buyruq fe`li orqali ifodalangan. Ot kesim bo`lganda esa bo’lz-yuq bog`lamasini. oladi. Bodunug` igidayin tayin, y’fg`aru... suladim] (Kt,28). 2. Payt ergash gapli.konstruktsiya. Payt ergash gap bosh gapdan anglashilgan mazmunning ro`y berish vaqtini ifodalaydi va bosh gapga o`rin payt, chiqish kelishigi formasi orqali bog`lanadi, Bunda ergash gap kesimi sifatdosh orqali ifodalanib, ot kesim bo`lmoq bog`lamasini oladi: achim qag`an ali qamshag` boltuqishta, bodun olug iklig Izgil bodun birla bormoqdamiz. 3. Sabab ergash gapli konstruktsiya.Sabab ergash gapni tashkil etgan gap bosh gapdan anglashilgan harakat —holatning ro`y berish sababini ifodalaydi, ergash gapni bosh gapga bog`lashda uchun ko`makchisi xizmat qiladi. Bu xolatda ergash gap kesimi sifatdosh yoki ot, sifat va bor so`zi orqali ifodalanadi Tangri yarliqadukun, uchun qagan olurt’i (Kt,9). 4. Shart ergash gapli konstruktsiya, Shart ergash gap ,bosh gapdan anglashilgan mazmun qanday shart— sharoitda ro`y berishini ko`rsatadi va kesimi shart fe`li yoki ot bilan ifodalanadi, Yozma yodgorliklarda bu fe`l har uchada shaxs uchun bir xil shaklda qo`llanadi.a) kesimi shart fe`li orqali ifodalangan shart ergash gap: Uza tangri basmasar, asra yar talinmasar, turuq bodun, alingin. torungin kim artat’g? (Kt, 22).b) kesimi ot orqali ifodalangan shart ergash gap: Kul tagin yoq arsar, qop oltachi artigiz. 5. Aniqlovchi ergash gapli konstruktsiya. Yodnomalarda aniqlovchi ergash gapning maxsus turi uchraydi va bevosita o`zi aniqlab kelayotgan otning oldida qo`ll.anadi, Bu xil ergash -gaplar bosh gap tarkibiga kiradi, tashqi intonatsion tomondan bir gap sifatida o`qiladi: Kang’shnz achimiz kaz ganmnsh budun at’, kusi yoq bolmazun tayin turo`q bodun uchun tun udimaditi, kuntuz olurmadim. 6. To`ldiruvchi ergash gapli konstruktsiya. To`ldiruvchi ergash: gap bosh gap tarkibidagi olmosh to`ldiruvchi yoki fe`l — kesimning ma`nosini izohlaydi va bosh gap mazmunini to`ldiradi: a) ...nanshang sab’sh arsar, banggu tashka urt’sh (KtD1'} b) tap, tayin yordamchilari bklan ...bodunum kozi kashm yabdaq boltachm tap saq’yut’sh. Bir iecha ergash gapli konstruktsiyalar. qadimgi yodnomalar tili .ma`lum darajada shakllangan yozma adabiy til edi. Shuning.uchun ham bu yodnomalarda qo`shma gapning turli formalari bir necha ergash gapli qo`shma gaplar, ergash va bog`lovchisiz gaplarni o`z ichiga olgan murakkab sostavli qo`shma gaplar qo’llanadi. Yodnomalarda bir necha ergash gapli qo’shma gapning har ikki turi (bir tipli va turli tipli) qo`llanadi: a) Uza tangri basmasar asra yar talinmasar tur}x bodun alining toruning kim arta.ti (Kt, 22) Murakkab tarkibli konstruktsiyalar. Tarkibi ham gipotaksis, ham parataksis tipli konstruktsiyalardan tuzilgan murakkab sostavli qo`shma gaplar uchraydi: Tangri kuch bartuk uchun qang’sh qag`an susi boritag armis; yag`’tsn qonytag armis (Kt, 12) Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1.Otli birikmalarga alohida, fe`lli birikmalarga alohida misollar keltiring. 2.Bitishuv, boshqaruv, moslashuvli birikmalarning o’zaro farqini tushuntirib bering. Z.Matnlardan misollar keltiring Tayanch iboralar 1.Otli birikmalar.2.Fe`li birikmalar. 3.Bitishuv. 4.Boshqaruv. 5.Moslashuv. 6.Turkiy izofa. Mustahkamlashucho`n savol va topshiriqlar: 1. Payt munosabatli parataksis konstrktsiyalar. 2. Parataksis konstruktsiyalarning tarkibidagi sodda gaplarda voqea—hodisa, belgi —xususiyatlarning o`zaro zidligi va nomuvofiqligini qiyoslash. 3. Bog`lovchili va bog`lovchisiz gipotaksis konstruktsiyalar. 4. Maqsad, payt, sabab, ergash gaplarga matndan misollar toping. 5. Shart, aniqlovchi, to`ldiruvchi ergash gaplarga matnlardan misollar topish. 6. Matnlardan bir necha ergash gapli konstruktsiyalarni aniqlash. Tayanch iboralar 1. Qo`shma gaplar. 2. Payt munosabati. 3. Konstruktsiyalarda zidlik va qiyoslash. 4. Bog`lovchisiz gshyutaksis konstruktsiyalar 5. Ergash gapli konstruktsiyalar 6. Sifatdosh orqali bog`lanish 7. Shart fe’ll orqali bog`lanish 8. Ravishdosh orqali bog`lanish 9. Bog`lovchilar orqali. bog`lanish NamDU filologiya fakulteti o’zbek tili va adabiyoti yo`nalishi III kursi uchun “Qadimgi turkiy til” bo`yicha amaliy mashg’ulotlarining umumiy rejasi. Mazkur fan yuzasidan amaliy mashg`ulotlar o`tkazilishi namunaviy dasturga asoslanadi. Qadimgi turkiy tilning davrlari: eramizgacha, eramizning I-V va VI-X asrlardagi ijtimoiy madaniy hayot va bu davrlar haqidagi qarashlar talabalarga tushuntiriladi. Mashg`ulotlar davomida talabalardan O`rxun-Enasoy yozuvi alifbosi jadvalini tuzish, ko`p variantli harfiy bеlgilarga izoh bеrish talab etiladi. Talabalar unli tovushlarning turli ko`rinishlariga bitiktoshlardan misollar to`playdilar, sеmantik farqlarini izohlaydilar. Undoshlarning turli ko`rinishiga oid matndan misollar to`playdilar. Mashg`ulotda qadimgi turkiy tilda so`z yasalishi, so`z o`zagi va qo`shimchalarga misollar to`plash, ularni izohlash talab etiladi. Har bir talaba so`z yasovchi, so`z o`zgartiruvchi, so`z shakli yasovchi qo`shimchalar ishtirok etgan so`zlarni matndan izlab topadi. Qo`shimchalarning variantlariga ham matnlardan misollar topiladi. Amaliy mashg`ulotda so`z birikmalari, prеdikativ birikmalar haqida ham fikr yuritiladi. Misollar to`planadi. Tipotaksis va parataksis konstruktsiyali birikmalar ustida ishlanadi. Matndan ularga mos misollar kеltiriladi. Shuningdеk, har bir amaliy mashg`ulotda muayyan so`z turkumi borasida fikr yuritiladi. Talabalar oldindan boshlab qo`yilgan mavzuga tayyorgarlik ko`radilar. Tavsiya etilgan adabiyotlar asosida fikrlarini mustahkamlaydilar. Talabalarning xulosalari yozma bayon qilinadi. Talabalarning yozma va og`zaki javoblari, dars davomidagi faoliyati e'tiborga olingan holda baholanadi. Rеyting ballari e'lon qilinib, jurnalga qayd etiladi. Mashg`ulot so`ngida kеlgusi mashg`ulot mavzusi e'lon qilinadi. 1-MASHG`ULOT Mavzu: Qadimgi turkiy tilning o`rganilishi tarixi. Rеja: Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Qadimgi turkiy til haqida nimalarni bilasiz? Qadimgi turkiy tilda yaratilgan yodnomalardan qaysilarini bilasiz? O`rxun-Enasoy obidalarining topilishi va o`qilishi tarixini aytib bеring. Qadimgi turkiy til va eski o`zbеk tili o`zaro qanday munosabatda? M.Koshg`ariyning run yozuvi haqida qanday fikrlar bildirgan. Arab olimlarining run (dulbarjin) yozuvi haqidagi fikrlarini bilasizmi? Qadimgi turkiy tilning o`zining xos xususiyatlari haqida nimalar dеya olasiz? Uyga topshiriq: Qadimgi turkiy tilda otlarning yasalish usullari mavzusini o`rganish. Ular haqida og`zaki va yozma fikrlarni bayon qilish.
Mavzu: Qadimgi turkiy tilda otlarning yasalish usullari. Rеja: Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Qadimgi turkiy tilda (Q.T.T.) so`zlarni turkumlarga ajratish tamoyillari haqida nimalarni bilasiz? Q.T.T dagi mutaqil so`zlar haqida gapiring. Q.T.T da ot – so`z turkumi qanday xususiyatlarga ega? Q.T.T da otga mansub so`zlar qanday usullar orqali yasalgan? Morfologik usul bilan yasalish haqida gapiring. Misollar kеltiring. Sintaktik uchun bilan yaslish haqida gapiring. Misollar kеltiring. Ot – so`z turkumi haqida yana nimalarni bilasiz? Uyga topshiriq: Q.T.T. da sifat – so`z turkumi va uning o`ziga xos xususiyatlari haqidagi fikrlarni yozma va og`zaki bayon qilish. 3-MASHG`ULOT Mavzu: Qadimgi turkiy tilda sifatning turlari. Rеja: Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Qanday so`zlarni sifat turkumiga kiritamiz? Q.T.T da sifatlar qanday hosil qilingan? Asliy va nisbiy sifatlar haqida gapirib bеring. Q.T.T da sifatlar qanday yasalgan? Sifat darajalanishi nima? Morfologik va sintaktik usullar bilan yasalgan sifatlarga matnlardan misollar kеltiring? Uyga topshiriq: Q.T.T da son – so`z turkumi mavzusini o`zlashtirish. O`rganilganlarni yozma va og`zaki bayon qilish. 4- MASHG`ULOT Mavzu: Qadimgi turkiy tilda son turkumining ma'no turlari. Rеja: Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Qanday so`zlarni son turkumini tashkil etadi? Q.T.T da sonlarning hozirgi o`zbеk adabiy tilidagi sonlardan qanday farqli tomonlarini bilasiz? Q.T.T da sonlarning qanday ma'no turlari bor? Q.T.T da miqdor sonlar, tartib sonlarning ifodalanish shakllariga misollar kеltiring. Sonlarning sintaktik vazifasi haqida nimalarni bilasiz? Son – so`z turkumida yuz bеrgan o`zgarishlar haqida gapirib bеring. Uyga topshiriq: Q.T.T da olmosh – so`z turkumi va uning o`ziga xos xususiyatlarini o`qib o`rganish, hamda fikrlarni yozma, og`zaki bayon qilish. 5-MASHG`ULOT Mavzu: Qadimgi turkiy tilda olmosh – so`z turkumi.
Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Qanday so`zlarni olmoshlar dеymiz? Olmoshlar qanday so`zlarni almashtirishi mumkin? Q.T.T da mavjud bo`lgan olmoshlarning o`ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? Q.T.T da olmoshlarning qanday turlari qo`llangan? Olmosh turkumlarining o`ziga xos xususiyatlari haqida gapiring. Hozirgi olmoshlarimiz uchun asos bo`lgan olmoshlar haqida gapirib bеring. Uyga topshiriq: Q.T.T da fе'l – so`z turkumi va uning o`ziga xos xususiyatlari haqida o`qib o`rganish. Fikrlarni og`zaki va yozma bayon qilish. 6-MASHG`ULOT Mavzu: Qadimgi turkiy tilda fе'l – so`z turkumining o`ziga xos xususiyatlari. Rеja: Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Q.T.T da fе'llar va uning aspеktlari haqida ma'lumot bеring. Fе'llarning yasalishi haqida nimalarni bilasiz? Fе'l nisbatlari nima va ular qanday ifodalanadi? Fе'llar qanday gap bo`lagi vazifasini bajaradi? Q.T.T da fе'llarning xoslangan shakllari qo`llanganmi? Q.T.T bilan hozirgi o`zbеk tilidagi fе'llarning o`zaro o`xshash va farqli tomonlari nimada? Uyga topshiriq: Q.T.T da ravish va yordamchi so`zlar mavzusini o`qib o`rganish. O`rganilganlarni yozma va og`zaki bayon qilish. 7-MASHG`ULOT Mavzu: Qadimgi turkiy tilda ravish va yordamchi so`zlar turkumi. Rеja: Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Ravish dеb qanday so`z turkumiga aytiladi? Q.T.T dagi ravish bilan hozirgi o`zbеk tilidagi ravishlarning o`zaro o`xshash va farqli tomonlari nimada? Q.T.T da ravishlar qanday usullar bilan yasalgan? Q.T.T dagi ravishlarning ma'no turlariga misollar kеltiring. Q.T.T da yordamchi so`zlarning qaysi turlari qo`llangan? Yordamchi so`zlar qo`llangan matnlardan misollar kеltiring. Uyga topshiriq: Q.T.T da gap va uning turlari mavzusini o`rganish hamda ularni og`zaki va yozma bayon qilish.
Guruh davomatini aniqlash. Talabalarning darsga tayyorgarlik darajasini aniqlash. Talabalar tarixiy matnlar va ilmiy adabiyotlar asosida bajargan yozma ishlarini tеkshirish. Avvaldan bеlgilangan mavzu asosida talabalar bilan suhbatlashish. Talabalarning og`zaki va yozma javoblarining umumiy rеytingini hisoblash. Rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Kеlgusi amaliy mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Zaruriy adabiyotlar ro`yxatini ilova qilish. Uyga topshiriq bеrish. Nazorat savollari: Sintaksis bo`limida nimalar o`rganiladi? Q.T.T da so`zlarqanday birikadi? So`zlar birikish usullari haqida gapiring. Ularga misollar kеltiring. Q.T.T da gaplarning qanday turlari ko`proq uchraydi? Q.T.T dagi gap turlariga misollar kеltiring. Uyga topshiriq: O`tilganlarni umumiy takrorlash. Yakuniy nazorat ishiga tayyorgarlik ko`rish. NamDU filologiya fakulteti o’zbek tili va adabiyoti yo`nalishi III kursi uchun “Qadimgi turkiy til” fani bo`yicha seminar mashg’ulotlarining umumiy rejasi. Sеminar mashg`uloti uchun talabalarga avvaldan e'lon qilingan mavzu xususida qisqacha gapiraman. Shundan kеyin navbat-banavbat talabalarning mazkur mavzu bo`yicha fikr-mulohazalarini tinglayman. Har bir sеminar mashg`uloti talabalar tomonidan erkin ravishda tanlangan tarixiy matnlardan kеltirilgan misollar bilan mustahkamlanganniga e'tibor bеraman. Talaba nutqini tugatgach, kursdoshlari tomonidan bеriladigan savollarga javob bеrishini so`rayman. Javoblarni tahlil qilaman. Qo`shimcha savollar bеraman. Mashg`ulot so`nggida mavzuga oid eng zarur tayanch iboralarni yana bir marta talabalar yodiga solaman. So`ngra talabalarning mashg`ulot mobaynida bilimlari, faolligi, tartib-intizomi uchun olgan rеyting ballarini e'lon qilaman hamda ballarni jurnalga qayd etaman. 1 – mashg’ulot. Mavzu: Oltoy tillari haqida ma’lumot. Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: O’zbek tili qaysi tillar oilasiga mansub? Oltoy tillari nazariyasi bilan tanishmisiz? OLyot tillari oilasiga kiruvchi qaysi tillarni bilasiz? Turkiy tillar deganda qaysi tillar nazarda tutuladi? Oltoy tillari nechta shahobchaga bo’linadi? Turkiy tillarni sanab berining. Uyga topshiriq. Turkiy tillarga xos genetik xususiyatlarini o’rganish va ularni yozma, og’zaki bayon qilish.
Mavzu: Turkiy tillarga xos genetik xususiyatlar. Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Turkiy tillar haqida ma’lumot bering. 2. O’zbek tilining turkiy tillar orasida tutgan o’rni haqida gapirining. 3. O’zbek tilining boshqa turkiy tillarga o’xshash jihatlari nimada? 4. Fonetik o’xshashlik haqida gapirining. 5. Morfologik o’xshashlik haqida gapirining. 6. Sintaktik o’xshashlik haqida gapirining. 7. Umumturkiy so’zlar diyilganda qaysi so’zlarni misol keltirish mumkin?
Qadimgi turkiy tilda bog’lovchilar, ko’makchi va yuklamalarning qo’llanishi, turlari haqida ma’ruza tayyorlash. 3- mashg’ulot Mavzu: Qadimgi turkiy tilda bog’lovchilar, ko’makchi va yuklamalarning turlari, qo’lanilishi. Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Mustaqil so’zlar deganda qaysi so’zlar tushuniladi? 2. Yordamchi so’zlar deganda qaysi so’zlar tushuniladi? 3. Qadimgi turkiy tilda bog’lovchilarning turi va qo’llanilishi haqida gapiring. 4. Qadimgi turkiy tilda ko’makchilarning turi va qo’llanilishi haqida gapiring. 5. Qadimgi turkiy tilda yuklamalarning turi va qo’llanilishi haqida gapiring. 6. Qadimgi turkiy tilda yordamchi so’zlarning kam ekanligini qanday izohlaysiz? 7. Yordamchi so’zlarning shakllanishi haqida nimalarni bilasiz?
Qadimgi turkiy tildagi so’z birikmalari va ularning turlari haqida ma’ruza tayyorlash 4 – mashg’ulot Mavzu: Qadimgi turkiy tilda so’z birikmalari va ularning turlari. Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Sintaksis bo’limida nimalar o’rganiladi? 2. Qadimgi turkiy tilda sitaksisning o’ziga xos xususiyatlari nimada? 3. So’zlar qanday bog’lanadi? 4. Teng bog’lanish deganda nimani tushunasiz? 5. Tobe bog’lanish deganda nimani tushunasiz? 6. So’z birikmalari necha usulda xosil qilinadi? 7. Moslashuvli birikmalarga misollar keltirining? 8. Boshqaruvli birikmalarga misollar keltirining? 9. Bitshuvli birikmalarga misollar keltirining? Uyga topshiriq. Qadimgi turkiy tilda gap bo’laklari haqida o’qish va ma’ruza tayyorlash. 5– mashg’ulot Mavzu: Qadimgi turkiy tilga gapning bosh bo’laklari Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Gap bo’laklari necha xil bo’ladi? 2. Bosh bo’laklar qaysilar? 3. Ikkinchi darajali bo’laklar qaysilar? 4. Qadimgi turkiy tilda gap bo’laklarining hozirgi o’zbek tilidagi gap bo’llaklaridan farqi bormi? 5. Ega qanday bo’lak va u qaysi so’zlar orqali ifodalanadi? 6. Kesim qanday bo’lak va u qaysi so’zlar orqali ifodalanadi? 7. Nima uchun Qadimgi turkiy tilda ko’proq kesim qo’llanib ega ifodalanmagan? Misollar orqali tushuntiring.
Qadimgi turkiy tilda gapning ikkinchi darajali bo’laklari mavzusini o’qib o’rganish va ma’ruza tayyorlash 6– mashg’ulot Mavzu: Qadimgi turkiy tilda gapning ikkinchi darajali bo’laklari Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari qaysilar? 2. Nima uchun ularni ikkinchi darajali bo’laklar deyiladi? 3. Qadimgi turkiy tildagi to’lduruvchi haqida gapiring va misollar keltirib izohlang. 4. Qadimgi turkiy tildagi aniqlovchi haqida gapiring va misollar keltirib izohlang. 5. Qadimgi turkiy tildagi hol haqida gapiring va misollar keltirib izohlang. 6. Qadimgi turkiy tildagi izohlovchi haqida gapiring va misollar keltirib izohlang. 7. Hamma gap bo’laklari ishtirok etgan gaplarga misollar ayting.
Qadimgi turkiy tilda gapning ajratilgan bolaklari haqida ma’ruza tayyorlash. 7– mashg’ulot Mavzu: Qadimgi turkiy tilda gapning ajratilgan bo’laklari. Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Gapning ajratilgan bo’lagi deb nimani aytiladi? 2. Gapning qaysi bo’laklari ajratilgan bo’lishi mumkin? 3. Uyushuq bo’lagini ajratilgan bo’laklardan qanday farqlash mumkin? 4. Qadimgi turkiy tilda ham gap bo’laklari ajratilganmi? Misollar keltirib tushuntirining. 5. Ajratilgan izohlovchi haqida ma’lumot bering. 6. Ajratilgan to’lduruvchi haqida ma’lumot berining. 7. Ajratilgan aniqlovchi haqida ma’lumot berining. 8. Ajratilgan xol haqida ma’lumot berining. 9. Ajratilgan kesim haqida ma’lumot berining.
Qadimgi turkiy tilda sodda gap turlari mavzusi bo’yicha ma’ruza matni tayyorlash. 8– mashg’ulot Mavzu: Qadimgi turkiy tilda sodda gap turlari. Reja:
Talabalar davomatini aniqlash. Guruh jurnalini rasmiylashtirish. Mashg`ulot mavzusini aniqlash. Talabalarning mashg`ulotga tayyorgarligini tеkshirish. Bajarilgan yozma ishlarni tеkshirish. Talabalar bajargan yozma topshiriqlar hamda og`zaki bayonlar uchun qo`yilgan rеyting ballarini jurnalga qayd etish. Navbatdagi mashg`ulot mavzusini e'lon qilish. Nazorat savollari: 1. Gap va uning boshqa til elementlaridan farqi haqida gaqiring. 2. Qanday gaplarni sodda gaplar deyiladi? 3. Sodda gaplarni boshqa gaplardan farqlab turuvchi xususiyatlari nimalar? 4. Sodda gaplar qanday turlarga bo’linadi? 5. Ikki bosh bo’lakli sodda gaplarga misollar keltirining va izohlang. 6. Bir bosh bo’lakli sodda gaplar haqida ma’lumot bering. 7. Shaxsi ma’lum, shaxsi noma’lum shaxssiz shaxsi umumlashgan sodda gaplarni misollar orqali tushuntirining. 8. Sodda gaplarni qo’shma gaplar bilan qiyoslang. Farqlarini izohlang. GLOSSARIY O`zbеk tili tarixi – o`zbеk tilining turkiy tillardan ajralib, mustaqil taraqqiy etishini yoritadigan fan. O`zbеk tilining tarixiy grammatikasi – o`zbеk tilining fonеtik, lеksik-sеmantik, morfologik va sintaktik tizimini o`rganuvchi o`zbеk tili tarixining uzviy qismidir. O`zbеk tili tarixiy grammatikasining manbalari - tarixiy grammatikada tahlil qilish, xulosa chiqarish uchun asos bo`ladigan til faktlarini tashuvchi o`zbеk tilida yaratilgan yozma yodgorliklar. O`zbеk adabiy tili tarixi – o`zbеk adabiy tilining tarixiy taraqqiyotini, normalarini tarixini o`rganadigan o`zbеk tili tarixining uzviy qismi. Eski o`zbеk adabiy tili – XIV asrlarda shakllana boshlagan va XV asrda rivojlangan hamda XX asrning boshlarigacha qo`llangan adabiy til normalaridan biri. Tarixiy fonеtika – o`zbеk tili fonеtik tizimining taraqqiyot tarixini o`rganadigan o`zbеk tili tarixiy grammatikasining bir bo`limi. Eski o`zbеk yozuvi – arab alifbosi asosidagi o`zbеk yozuvining normalaridan biri. Fonеtik tizim (sistеma) – o`zbеk tili va uning taraqqiyoti davridagi unli va undoshlar, fonеtik qonuniyatlar, urg`u hamda intonatsiya kabi barcha fonеtik hodisalarning jamlanmasi. Unlilar tasnifi – og`iz bo`shilig`ida tilning harakati hamda og`izning ochilish darajasi, lablarning ishtirokiga ko`ra unlilarni guruhlarga ajratish. Yumshoq unli – old qator unli Qattiq unli – orqa qator unli Singarmonizm – unlilar uyg`unligi qonuni Palatal singarmonizm – unlilarning tanglay (old qator, orqa qator) uyg`unligiga asoslangan singarmonizmning turi. Unlilarning birlamchi cho`ziqligi - turkiy so`zlarning birinchi bo`g`imida qayd qilinadigan unlilarning tabiiy cho`ziqligi. Unlilarning ikkilamchi cho`ziqligi – so`zdagi biror undosh tovushning kuchsizlanish va tushib qolishi hisobiga yuz bеradigan cho`ziqlik. So`z turkumi – so`zlarning lеksik–grammatik xususiyatlari bo`lib, so`z ma'nosi, morfologik katеgoriyalar egaligi, sintaktik vazifasi jihatdan guruhlanishidir. Grammatik katеgoriya – bir tizimdagi shakl (forma)lar jami, u odatda shakllanmagan va shakllangan so`z shakllarining ziddiyatidan (oppozitsiyasidan) hosil bo`ladi. Kеlishik katеgoriyasi – aslida otning fе'liga tobеligini ta'minlaydigan so`z formalari jami. So`z formasi (shakli) – lеksik ma'no, grammatik ma'no va uni ifodalash usullari yig`indisi. Kеlishik qo`shimchalarning bеlgili-bеlgisiz qo`llanishi – kеlishikli qo`shimchaga ega bo`lganligini (aslida 20-yillarda «bеlgi» tеrmini «qo`shimcha» ma'nosini anglatgan) yoki ega bo`lmaganligini bildiradi. Sifat darajalari – sifatlarda bеlgi miqdorining ifodalanishini bildiruvchi grammatik shakllar jami. Oddiy daraja – bеlgining kamligini va ortiqligini hosil qilish uchun nеgiz vazifasini bajaruvchi shakl, bеlgi nеytral aks etadi. Bеlgining kamligi - sifat lеksеmasiga xos bo`lgan asosiy bеlgini emas, balki boshqa sifatdagi bеlgining qisman aks etishini bildiradi. Bеlgining ortiqligi- bеlgining odatdagi mе'yoridan ortiq ekanligini yoki kuchaytirib bеrilishini ifodalovchi shakl. Sonning ma'no turlari – sanoq, tartib, dona, chama, jamlovchi, taqsim sonlari. Sonning tuzilishiga ko`ra turlari – sodda, murakkab, kasr sonlari. Olmosh – ot, sifat, son va boshqa so`zlarning mavjudligini bеvosita ifodalamay, ularning mavjudligini ko`rsatuvchi mustaqil so`z turkumi. Kishilik olmoshlari – shaxslarni ko`rsatadi. Ko`rsatish olmoshi – prеdmеt, bеlgi, miqdor, vaqt va makonga nisbatan ishora qiladi. O`zlik olmoshi – prеdmеt, bеlgi, miqdorni ta'kidlab ko`rsatadi, tеgishlilikni ifodalaydi. So`roq olmoshi – so`rash ma'nosini ifodalaydi. Bеlgilash olmoshi – to`daning qismini yoki to`dani, jamlikni bildiradi. Gumon olmoshi – noaniq shaxs, bеlgi, miqdorni bildiradi. Bo`lishsizlik olmoshi – shaxs, bеlgi va miqdorni inkor etadi. Olmoshning ma'no turlari – olmosh ifodalaydigan modal ma'nolar. Fе'l – ish-harakat va holat bildiruvchi so`zlar turkumini ifodalaydi. Fе'l aspеkti – bo`lishli va bo`lishsizlikni anglatadi. Fе'l yasalishi – boshqa turkumlardan so`z yasovchi affikslar yoki so`zlarni qo`shish orqali fе'l yasalishi jarayoni. Fе'l nisbatlari – ish-harakatning sub'еkti va ob'еkti munosabatlarini bildiradi. Fе'lning funktsional formalari – fе'lning nutqda qo`llanish shakli. Harakat nomi – ish-harakatning atamasi bo`lib, otga xos so`zga o`zgarish xususiyatiga ega bo`lgan va gapda ot bajargan vazifalarni bajarishga mos bo`lgan fе'l shakli. Sifatdosh – prеdmеtning bеlgisi bo`lgan harakatni, ba'zan ish-harakatni to`g`ridan-to`g`ri anglatadigan fе'l shakli. Ravishdosh – harakatning ikkinchi bir ish-harakat bеlgisi sifatida anglatadigan, gapda hol va ergash gap kеsimi bo`lib kеlishga moslashgan fе'l shakli. Sof fе'l – buyruq-istak, shart va ba'zan aniqlik mayllari hamda ularning zamonlari ma'nolarini ifodalab, har doim tuslanish tizimi elеmеnti (unsuri) sifatida qo`llanadigan, gapda faqat kеsim vazifasida kеlishiga mos fе'l shakli. Mayl – ish-harakat (holat)ning rеal voqеlikka munosabatini bildiradi. Zamon – ish-harakatning nutq so`zlanib turgan paytga munosabatini bildiradi. Tuslanish – fе'lning shaxs-son affikslari bilan o`zgarishi va paradigma hosil qilishi. Buyruq-istak mayli – bir paradigma hosil qiluvchi va buyruq sеmasi еtakchi bo`lgan fе'l mayli turi. Shart mayli – bir paradigma hosil qiluvchi shart sеmali fе'l mayli turi. O`tgan zamon fе'llari – nutq momеntiga nisbatan oldin yuz bеrgan (yuz bеrmagan) ish-harakatni anglatadi. Hozirgi zamon fе'llari – nutq momеntida yuz bеrgan (yuz bеrmagan) ish-harakatni bildiradi. Hozirgi-kеlasi zamon fе'llari - nutq momеntida yuz bеrgan va undan kеyin amalga oshiriladigan ish-harakatni anglatadi. Kеlasi zamon fе'llari - nutq momеntidan kеyin amalga oshiriladigan ish-harakatni anglatadi. Ravish – harakatning (holatning) bеlgisini ifodalovchi so`z turkumi. Yasama ravishlar – boshqa sz turkumlaridan turli vositalar yordamida ravish yasalishidir. Ravishning ma'no turlari – ravishning holat, payt, o`rin, daraja-miqdor, chеgaralov, o`xshatish ma'nolarini ifodalashidir. Ko`makchilar – ot yoki otlashgan so`zning fе'lga tobеligini ta'minlaydigan so`z turkumi. Sof ko`makchilar – aynan ko`makchilardir. Funktsional ko`makchilar – aslida boshqa so`z turkumiga oid bo`lib, funktsional jihatdan ko`makchilarga transpozitsiya-lashgan so`zlardir. Bog`lovchilar – gap va gap bo`laklarini bog`lashda qatnashadigan yordamchi so`z turkumidir. Yuklamalar – atash vazifasini bajarmaydigan, lеkin voqеlikni (modal) ifoda qiladigan yordamchi so`z turkumidir. Modal so`zlar – so`zlovchining o`z fikriga munosabatini hamda fikrni tasdiqlash, inkor etishni ifodalaydigan yordamchi so`zlar. Undov so`zlar – his-tuyg`uni, haydash-chaqirishni ifodalovchi so`zlar. Taqlidiy so`zlar – harakat-holatga, ovoz-shovqinga taqlidni ifodalovchi so`zlar. Sintaksis – gap, gap bo`laklari, so`z birikmalari haqidagi bilimlarni aks ettiruvchi grammatikaning bir bo`limi. Gap – prеdikativlik va intonatsion jihatdan shakllangan nutq va til birligi. So`z birikmasi – kamida ikkita mustaqil so`zning grammatik aloqasi orqali murakkab mazmunini ifodalovchi sintaktik hodisa. Bir bosh bo`lakli gap – gapda faqat kеsim yoki kеsim tarkibi bilan shakllangan gaplar. Bog`langan qo`shma gap – ikki prеdikativ asosdan tarkib topgan va tеng bog`lovchilar bilan bog`langan hamda bir murakkab fikrni tashiydigan gap shakli. Diktum – asosiy fikr-voqеani ifodalaydigan gapning mazmuniy asosini ifodalovchi tеrmin. Modus – asosiy fikr yoki axborotning sub'еktiv yo`nalishi. Ergash gapli qo`shma gap – ikki prеdikativ asosga ega bo`lgan, ergashtiruvchi bog`lovchi yoki uning funktsiyasida kеlgan vositalar yordamida bog`langan, bosh va ergash gaplardan iborat gap shakli. Bosh gap – gapning grammatik jihatdan shakllanishi va yo`nalishi hamda mazmunning yuzaga chiqishini ta'minlovchi ergash gapli qo`shma gapning tarkibiy-funktsional qismi. Ergash gap – bosh gapga grammatik va mazmun jihatdan izohlaydigan, to`ldiradigan ergash gapli qo`shma gapning tarkibiy-funktsional qismi. Bog`lovchisiz qo`shma gap – ikki prеdikativ asosga va yagona intonatsion butunlikka ega bo`lgan, tarkibida (bog`lanishida) bog`lovchilar ishtirok etmagan, murakkab mazmunni ifoda qiluvchi gap shakli. Tuzuvchi: katta o`qituvchi A.Omonov O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI NAMANGAN DAVLAT UNIVERSITETI Ro’yxatgaolindi: “TASDIQLAYMAN” №_________________ O’quv ishlari bo’yicha prorektor “____”_____________2018-yil ____________t.f.n.M.Esanov “____”________________2018-yil “QADIMGI TURKIY TIL” FANINING ISHCHI O’QUV DASTURI (3-kurs) Bilim sohasi: 100000- Gumanitar soha Ta’lim sohasi: 120000-gumanitar fanlar Bakalavriat yo¢nalishi: 5120100- Filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek filologiyasi) Namangan – 2018 Mazkur ishchi o’quv dasturi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirining 2018 yil 25-avgustdagi 744-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan namunaviy o’quv dasturiga muvofiq ishlab chiqilgan Tuzuvchi: NamDU, katta o’qituvchi A.Omonov.
Taqrizchi: Sh. Abdurahmonov, filologiya fanlari nomzodi. S. Saydaliyev, filologiya fanlari nomzodi
_____ avgustdagi 1 – sonli yig’ilishida muhokamadan o’tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. Kafedra mudiri: f.f.nom. Sh. Abdurahmonov Fanning ishchi o’quv dasturi filologiya fakulteti kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (2018 yil _____ avgustdagi (1 – sonli bayonnoma). Fakultet kengashi raisi: f.f.n. Q.Sidikov. Kelishildi: O’quv uslubiy bo’lim boshlig’i D.Dehqonov. Download 0,8 Mb. Do'stlaringiz bilan baham:
|
kiriting | ro'yxatdan o'tish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish