О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
jarayonini o`rganishda etnograflardan V.G.Moshkiva,
 
K.L.Zadixina, B.X.Karmisheva, 
K.SHoniyozov, T.Fayzievlarning ilmiy ishlari ham diqqatga sazovordir. Millatlarning 
yaqinlashuvi masalasini falsafiy jihatdan yoritishda Q.Honazarov ham ba`zi tadqiqotlar 
o`tkazgan edi. O`zbek etnografiya guruhlaridan loqay, qorliq, qurama, SHimoliy Xorazm va 
Zarafshon vodiysida yashovchi ayrim qabilalar ancha mukammal o`rganilgan. etnografiya 
guruhlarini, asosan, tarixiy-qiyosiy uslub, etnografiyaga oid xaritalar yordamida o`rganish 
muhim ahamiyatga ega.
Jamiyatda ro`y berayotgan har bir voqea negizida moddiy ne`matlar ishlab chiqarish
yotganligini e`tiborga olib, xalqlarning xo`jalik faoliyatini o`rganish xam muhimdir.
Hunarmandchilik o`zbeklarning eng qadimgi va asosiy xo`jalik kasblaridan biri bo`lib 
hisoblanadi. Hunarmandchilikni o`rganishda xalq ijodkorligiga zo`r e`tibor qilinishi tabiiy 
miskarlik, zargarlik, kulolchilik, yog`och, ganch va marmar o`ymakorligi, gilamchilik, 
kashtachilik singari an`anaviy nozik san`at faqag etnograflarnigina emas, balki shu bilan 
birga juda ko`p san`atshunos tadqiqotchilarning ham diqqatini ko`pdan beri jalb qilib kelmoqda. 
Hamdo`stlik davlatlarida, shu jumladan, O`rta Osiyoda olib borilgan arxeologiyaga oid qazishlar 
nafis zargarlik ishlari bilan milodimizdan avvalgi III-II ming yilliklarda shug`ullanganliklari
ma`lum bo`ldi. Zargarlik, ayniqsa, Grek Baqtriya podsholigida, Xorazm, Buxoro,
Samarqand, Xiva, Qo`qon, SHahrisabz va boshqa hududlarda rivojlangan. Zargarlikda 
quyish, bolg`alab (zarb berib) ishlash, hallash (oltin va kumush suvi berish), uyib, bo`rttirib 
naqsh yasash, bosib (siqib) naqsh solish kabi usullardan foydalanganlar.
Farg`ona shevalarining kasb-hunar leksikasiga bag`ishlangan ilmiy tadqiqotlar ham o`zbek 
hunarmandchiligini etnografik jihatdan o`rganishda muhim manba bo`la oladi. Bu tadqiqotlarda
xususan Sobirjon Ibrohimovning asarlarida kulolchilik, tandirchilik, shuvoqchilik, degrezchilik, 
ijtimoiy sohalaridagi ish jarayoni juda ko`p maxsus atamalar ancha batafsil tahlil qilingan.
O`zbek xalqining eng qadimiy va an`anaviy kasb-korlaridan biri dehqonchilikdir. 
Dehqonlarning xo`jalik faoliyati, ijtimoiy iqtisodiy munosabatlari, dehqonchilik bilan bog`liq 
urf-odatlarini o`rganish ularning rivojlanish bosqichlarini tasavvur qilishga yordam beradi.
Xalqlarning milliy xususiyatlari ularning uyi, uy-ro`zg`ori va jihozlari, kiyim-kechak va 
taomlarida ayniqsa yorqin ifodalanadi. SHuning uchun ham moddiy madaniyat etnograflarning 
diqqat markazida turadi.
Ayniqsa, o`zbek xalqining kiyim-kechaklarini o`rganish etnografiya jihatidan ancha 
muhim ahamiyatga. ega. Ular asosida o`zbek xalqining madaniy saviyasini, u yashagan 
geografik muhitni bir qadar belgilash mumkin. O`zbek an`anaviy moddiy madaniyati tobora 
chuqur o`rganilmoqda. Ayniqsa, respublika viloyatlari aholisining o`ziga xos milliy kiyim-
kechaklarining etnografiya atlas xaritasi tuzilgan. Bu atlaslar o`zbek etnografiyasini o`rganishda 
muhim qo`llanma bo`lib xizmat qiladi.
Bu o`rinda Rossiya Fanlar Akademiyasining tashabbusi bilan «O`rta Osiyo va 
Qozog`istonning tarixiy-etnografik atlasi»ning yaratilishi juda katta ahamiyat kasb etdi.

---

47 
O`zbek xalqining ma`naviy turmushini tadqiq qilishda etnograflardan tashqari 
fol’klorchilar va san`atshunoslarning ham xizmatlari bor. O`zbek xalq teatri, ayniqsa drama teatri 
hamda origyogaal janrlardan biri bo`lgan qo`g`irchoq teatri haqida asarlar yaratildi.
o`zbek xalq musiqasi xalq o`yinlari ko`p tadqiqotchilar diqqatini o`ziga jalb qildi.
O`zbek xalqining juda boy va rang-barang og`zaki ijodini o`rganish uning etnografiyasi 
bilan bevosita bog`liq bo`lgani tufayli fol’klor materiallarida ham muhim etnografiyaga oid 
lavhalar to`plandi. O`zbekiston Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti fol’klor bo`limi 
hujjatxonasida ko`p yillik ilmiy safarlar natijasida to`plangan xalq ijodining boy merosi 
etnografiyaga oid muhim manba bula oladi.
O`zbek etnograflari so`nggi yillarda respublikamizda yashovchi kolxozchi dehqonlar va 
ishchilarning hozirgi turmushi va madaniyatini jamoa ravishda o`rganishga katta e`tibor berdilar. 
1950 — 1953 yillar davomida O`zbekiston Fanlar akademiyasi Tarix va arxeologiya instituti 
tomonidan Namangan viloyati YAngiqo`rg`on (CHortoq) rayoni kolxozlarida o`tkazilgan 
etnografiyaga oid ilmiy safarlarda muhim ma`lumotlar to`plandi. Bu ma`lumotlar asosida 
yozilgan O.A.Suxareva va M.A.Bekjonovaning «Oyqiron qishlog`ining o`tmishi va hozirgi 
turmushi» degan asarida Oyqiron qishlog`ining qisqacha tarixi, aholisining o`tmishidagi etnik 
tavsifi, kasb-hunari, er egaligi va tavsifi munosabatlari, 1917 yildan keyingi tarixiy o`zgarishlar, 
kolxozchilarning madaniy-maishiy turmushi aks ettirilgan. Kitobda jamoa xo`jaligidagi 
oilalarning shakllanishi, oilaviy munosabatlar va turmushiga alohida e`tibor berilgan. Bunday 
ilmiy safarlar respublikaning ko`pgina viloyatlarida o`tkazildi. O`zbekiston etnograflari qishloq 
xo`jaligi mashinasozligi sanoatida band bo`lgan o`zbek ishchilari turmushini bir necha yil 
davomida kuzatib qimmatli ma`lumotlar to`pladilar. Bu ma`lumotlar asosida yozilgan 
etnografiyaga oid maqola va sanoat ishchilarining shakllanishi tarixiga bag`ishlangan muhim 
ilmiy ishlar diqqatga sazovordir.
So`nggi yillarda o`zbek ishchilar sinfining maishiy va madaniy hayotini aks ettiruvchi bir 
qator ilmiy ishlar maydonga keldi. O`zbekistonda yashayotgan boshqa qardosh xadqlar 
etnografiyasini o`rganishga ham katta ahamiyat berilmoqda.
O`zbekiston taryxiga oid ko`p jildlik yirik ilmiy asarning etnografiyaga bag`ishlangan 
bo`limlari fanning so`nggi yutuqlari asosida mutaxassis tadqiqotchilar tomonidan yozilgan 
«Jahon xalqlari» turkumida bosilib chiqqan ikki jildlik «O`rta Osiyo va Qozog`iston halqlari» 
nomli mukammal ilmiy asar deyarli butun etnografiyaga oid tadqiqotlarning yutuqlarini o`zida 
mujassamlashtirgan. etnografiya sohasida bunday yirik tarixiy asarlarni yaratishda mahalliy 
tadqiqotchilar faol ishtirok qilgan edilar. Asarning «O`zbeklar» nomli bobini yozish va tahrir 
qilishda mahalliy etnograflardan O.A.Suxareva, M.A.Bekjonova, I. Jabborov va boshqalar 
qatnashganlar.
O`zbek xalqi etnografiyasini o`rganish sohasida erishilgan yutuqlar — mahalliy 
tadqiqotchilarni yangi, umumiylashtirilgan yirik ilmiy asar yozishga undadi. Mahalliy mualliflar 
tomonidan tayyorlangan ma`lumotlar 1972 yildan boshlab O`zbekiston etnograflarining ilmiy 
to`plamida yoritila boshlandi. 1917 yildan ilgari va undan keyin o`tkazilgan ko`p sonli 
ma`lumotlar ilmiy safarlar etnografiyalarga oid har xil buyumlarning to`planishiga imkon 
tug`dirdi. Hozirgi kungacha to`plangan bu boy ashyolar respublikaning muzeylarida, ayniqsa, 
Toshkent, Samarqand, Xiva, shuningdek, Moskva va Sankt-Peterburg muzeylarida saqlanib 
kelinmoqda.
SHunday qilib o`zbek xalqining etnografiyasini o`rganish yuqori bosqichga ko`tarildi va 
ajoyib yutuqlarni qo`lga kiritdi.