O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1.35-rasm
. Avtotransformator uchun S
em
/S= 
f
(k
U
) bog‗liqlik (a): 1 – oshiruvchi 
avtotransformator uchun (k'
U
<1); 2 – pasaytiruvchi avtotransformator uchun (k
U
>1) oshiruvchi 
avtotransformatorning aktiv-induktiv (φ'>0) yuklama uchun vector diagrammasi (b): [k
w
= 2; 
k
U
= 1/(1+1/2) = 2/3]
Bu soddalashtirishlar qatorida aktiv va reaktiv quvvatlar isroflari ham 
e‘tiborga olinmagan holda avtotransformatorning bitta tarmog‗idan ikkinchisiga 
uzatiladigan to‗la quvvat sni ikkita tashkil etuvchidan iborat deb qarash mumkin: 
S=U·I=U
1
(I
1
+I
2
)=U
1
I
1
+U
1
I
2
=U
2
I
2
+U
1
I
2
=S
em
+S
e
=(U
1
+U
2
)I
2
=U'·I'=S'
, (1.42) 
bunda 
U=U
1
va 
I=I
1
+I
2
kattaliklar (1.41) dan olingan; 
S
em
=U
1
I
1
≈U
2
I
2
– 
elektromagnit quvvat (bu yerda U
1
≈E
1
va U
2
≈E
2
deb taxmin qilingan); S
e
= U
1
I
2
– 
elektr 
quvvat; 
S'=U'·I'
– avtotransformatorning chiqishidagi quvvat. 
Avtotransformatorni ishlab chiqarish uchun materiallar sarfi, uninggabaritlari, 
tannarxi odatdagi transformatordagi kabi elektromagnit quvvat semorqali 
aniqlanadi. haqiqatan ham, chastota 
f = const
bo‗lganda 
S
em
= m E
1
I
1
= cF
max
(W
1
I
1
) = c (B·q
o‘z.) 
(j
ch
· q
ch
)
, (1.43) 
bunda B, 
q
o‘z
– tegishlicha o‗zak magnit induksiyasi va kesim yuzasi; 
j
ch
, q
ch
– 
chulg‗am tok zichligi va kesim yuzasi; c – sterjenlar soni. 

---

68 
(1.43) ifodadan, magnit induksiya B va chulg‗amdagi tok zichligi j
2
ma‘lum 
bo‗lganda o‗zak va chulg‗amlarning o‗lchamlari elektromagnit quvvat semkattaligi 
bilan aniqlanadi. 
Avtotransformatorda elektromagnit quvvatning to‗la quvvatga nisbati 
quyidagiga teng: 
a) oshiruvchi avtotransformator (1.35, d-rasm) uchun – 
S
em
/S =E
2
I
2
/(m U'·I' )≈E
2
I'/[(E
2
+E
1
)·I']=1/(1+ k
W
)=1– k'
U
, 
(1.44) 
bunda 
I
2
=I'; 
U'=U
2
+U
1
≈E
2
+E
1
; 
oshiruvchi 
avtotransformator 
transformatsiyalovchi koeffitsiyenti [
k
W
=k'
U
/(1– k'
U
)]ning qiymati (1.37) dan 
aniqlangan; oshiruvchi avtotransformator uchun – 
k'
U
<1. 
b) pasaytiruvchi avtotransformator (1.34.1, b-rasm) uchun –
S
em
/ S =mE
2
 I
2
/ (m U·I )≈ E
2
 I/ [(E
2
+E
1
)·I] = 1/ (1+ k
W
) = 1– 1/k
U
, (1.45) 
bunda 
I
2
=I
; pasaytiruvchi avtotransformator transformatsiyalovchi koeffitsiyenti 
[
k
W
=1/(k
U
–1
)]ning qiymati (1.37) dan aniqlangan; pasaytiruvchi avtotransformator 
uchun – 
k
U
>1. 
1.35, a -rasmdan ko‗rinishicha kirishdagi (
U
) va chiqishdagi (
U'
) tarmoq 
kuchlanishlari nisbati 
U'/U=1,25‚2,5
bo‗lgan hollarda avtotransformatorni elektr 
energetika sistemalarida katta quvvatli elektr tarmoqlarni biriktirishda o‗zgartirgich 
sifatida qo‗llanilganda katta samara beradi. 
Isroflari avtotransformatorning hisobiy nominal quvvatiga va qisqa tutashuv 
kuchlanishining ketma-ket chulg‗ami nominal kuchlanishiga nisbatlari taxminan 
odatdagi transformatornikiga yaqin bo‗ladi, lekin, agar mazkur kattaliklarni 
tegishlicha o‗tish quvvati va tarmoqning nominal kuchlanishiga nisbatlari orqali 
qaralganda an‘anaviy transformatornikidan 
S
em
/S 
marta kam bo‗ladi. Bu 
quyidagicha tushuntiriladi: o‗ramlar soni wbo‗lgan ketma-ket chulg‗am faqat 
yuqori kuchlanish 
U'
ning bir qismiga hisoblanganligi tufayli uning qarshiligi 
odatdagi transformator ikkilamchi chulg‗ami qarshiligidan kam, o‗ramlar soni 
w
1
bo‗lgan «parallel» chulg‗amidan esa tok 
I 
ning bir qismi o‗tadi. 
Avtotransformatorning ikkilamchi tomonidagi kuchlanish o‗zgarishi ikki 
chulg‗amli transformator uchun ishlatilgan formulalar bo‗yicha hisoblanadi, 

---

69 
chunki avtotransformatorning almashtirish sxemasi transformatornikiga o‗xshash 
bo‗lib, faqat parametrlarining kichikligi bilan farqlanadi. 
Avtotransformatorning qisqa tutashuv kuchlanishi 
u
qt.A
va uning tashkil 
etuvchilari quvvati bir xil bo‗lgan transformatornikidan kam bo‗lganligidan 
avtotransformatordagi kuchlanish o‗zgarishi 
ΔU
A
ning qiymati ham kam bo‗ladi. 
Chulg‗amdagi isroflar yig‗indisi 
ΣP'
ham nisbatan kam bo‗lganligidan 
avtotransformatorning FIK quvvati bir xil bo‗lgan an‘anaviy transformatornikidan 
kattaroq bo‗ladi. katta quvvatli avtotransformatorlarda 
η=99,5–99,7
foizga teng. 
Uch fazali ikki chulg‗amli avtotransformatorning fazaviy chulg‗amlari 
«yulduz» sxemasi bo‗yicha ulanadi. Uch fazali uch chulg‗amli katta quvvatli 
avtotransformatorning YK va O‗K chulg‗amlari «yulduz» sxemasi bo‗yicha, PK 
chulg‗ami esa «uchburchak» sxemasi bo‗yicha ulanadi (1.36, d-rasm). 
Uch chulg‗amli avtotransformatorda PK chulg‗amning asosiy vazifasi elektr 
uzatish liniyasini tokning yuqori (uchinchi) garmonikasidan himoya qilishdan 
iborat. Uni alohida tarmoqqa ulab manba sifatida ishlatib bo‗lmaydi; faqat ayrim 
hollarda elektr ta‘minoti sistemasi quvvat koeffitsiyenti cosφ ni oshirish maqsadida 
sinxron kompensator ulash yoki zarur bo‗lganda reaktor ulash mumkin, xolos. 
Uzatiladigan quvvatni ko‗paytirish uchun elektr uzatish liniyasi 
kuchlanishini oshirish va har bitta transformator quvvatini ko‗paytirish talab 
qilinadi.
Avtotransformatorning ijobiy xususiyatlari
quyidagicha asoslanadi. Nominal 
kuchlanish va quvvatlarning o‗sishi bilan transformatorlarda chulg‗amlarning 
massasi, izolyatsion oraliqlari va o‗lchamlari ko‗payadi. Shu sababli har bitta 
transformator quvvatini ko‗paytirish imkoniyati ularni transformatorsozlik 
zavodidan ekspluatatsiya qilish uchun o‗rnatiladigan joygacha transportda tashish 
(gabarit o‗lchamlari va massasi) bo‗yicha cheklangandir. Agar bunday hollarda 
teng kuch transformatorlari o‗rniga kuch avtotransformatorlari qo‗llanilsa, 
avtotransformatorda hisobiy quvvat 
S
h
=U
2
I
ax
o‗tuvchi quvvat S
o‗t
ning faqat bir 
qismini tashkil etishi avtotransformator tayyorlash uchun teng quvvatli odatdagi 
transformator magnit o‗tkazgichiga nisbatan kesimyuzasi kichik bo‗lgan magnit 

---

70 
o‗tkazgichdan foydalanishga imkon beradi. Bunda chulg‗am o‗ramining o‗rtacha 
uzunligi ham nisbatan kam bo‗lib chulg‗amni tayyorlashda sim va izolyatsiyalar 
kam sarflanadi.
Shunday qilib, 
avtotransformatorlarning afzalliklari
quyidagilardan iborat 
bo‗ladi: 
1) aktiv (mis, elektrotexnik po‗lat) va izolyatsion materiallar kam sarflanadi; 
2) gabarit o‗lchamlari nisbatan kichik bo‗ladi; bu quyidagicha tushuntiriladi, 
ya‘ni transformator (avtotransformator)ning o‗lchamlari 
√ 
ga mutanosib 
ravishda o‗zgaradi. Odatdagi transformatorda 
S
em
=S
, avtotransformatorda esa 
S
em.A
=[1–(1/k
W
)]·S
. Bunda transformatsiyalash koeffitsiyentining samarali qiymati 
1< k
W
< 2,5
oralig‗ida bo‗lganligidan hisobiy quvvat 
S
h
=S
em
kamayadi; bu esa 
avtotransformator gabarit o‗lchamlarini kamaytirishga imkon yaratadi; 
3) FIK nisbatan katta, tannarxi esa arzon bo‗ladi. Kuch avtotransformatorlari 
katta quvvatli sinxron va asinxron motorlarni ishga tushirishda hamda yuqori va 
o‗ta yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalarida birbiriga yaqin, masalan, 110 va 
220 kV; 220 va 500 kV kuchlanishli elektr sistemalarini bog‗lashda qo‗llaniladi. 
Tiristorli o‗zgartirgichlarning kuchlanishlari РПН usulida guruhli rostlanib, 
bunda o‗tish quvvati 2500–10000 kV·A bo‗lgan kuch avtotransformatorlari 
ishlatiladi.
Zaporojyeda 
(Ukraina) 
ishlab 
chiqarilgan 
katta 
quvvatli 
o‗ta 
yuqorikuchlanishli bir fazali uch chulg‗amli AODST–667000/1150/500 tipli 
avtotransformatorning texnik ma‘lumotlari:
yuqori va o‗rta kuchlanishli chulg‗amlarining nominal quvvati S
N
= 667000 
kV·A, past kuchlanishli chulg‗amining nominal quvvati 
S
N
= 180000 kV·A;
nominal kuchlanishlari: U
YK
=1150/ 3; U
O‗K
=500 / 3; U
PK
=20 kV; qisqa 
tutashuv kuchlanishi 
u
qt
= 11,5 %
; salt ishlash toki 
i
0
 = 0,35 %
; massasi 580 t. 
Avtotransformatorning 
kamchiliklari
. 
Avtotransformatorning 
transformatsiyalash koeffitsiyentik
W
> 2,5 bo‗lsa, hal qiluvchi hisoblanadigan 
quyidagi kamchiliklarga ega bo‗ladi: 
1) pasaytiruvchi avtotransformatorda qisqa tutashuv tokining katta bo‗lishi; 

---

71 
2) uqori kuchlanish tomonining past kuchlanish tomoni bilan elektr jihatdan 
ulanganligi sababli, butun chulg‗am izolyatsiyasining juda katta elektr 
mustahkamlikka ega bo‗lishini talab etadi;