O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

 
II BOB. MAXSUS ASINXRON MASHINALAR 
2.1.
 
BIR FAZALI ASINXRON MASHINALAR 
 
Bir fazali asinxron dvigatellar (
P
2

600 W
) avtomatik qurilmalarda va uy 
xo‗jaligi elektr asboblarida (ventilyator, sobytgich, kir yuvish mashinasi, elektr 
ustara va boshqalar) ishlatiladi. Bir fazali asinxron dvigatelning statorida bir fazali 
chulg‗am bo‗lib, rotorida esa qisqa tutashtirilgan chulg‗am bo‗ladi (2.1-rasm). 
Stator chulg‗ami o‗zak pazlarining 2/3 qismida joylashgan bo‗ladi. Chulg‗amning 
pazlarda bunday joylashishi havo bo‗shlig‗ida magnit induksiyasi shaklining 
sinusoidalga yaqin bo‗lishini ta‘minlaydi. 
 
 
2.1-rasm. 
Bir fazali asinxron motor statorining ko‗ndalang 
qirqimi (
a
) va motorning mexanik xarakteristikalari (
b
); 
ishga tushirish chulg‗ami bilan ta‘minlangan bir fazali 
asinxron motorni kondensatorli ishga tushirish sxemasi (
c
); 
K – 
kalit 
Bir fazali asinxron dvigatelning stator chulg‗amiga bir fazali o‗zgaruvchan 
tok berilganda pulslanuvchi magnit maydon hosil bo‗ladi. Bu maydonni 
amplitudalari teng va bir-biriga nisbatan teskari birxil aylanish chastotada 
aylanuvchi ikkita tashkil etuvchiga ajratish mumkin. 
Bir fazali asinxron dvigatellar boshlang‗ich ishga tushirish momentiga ega 
emas (2.1 
b
-rasm) va stator chulg‗ami tarmoqqa ulanganda uning rotori 
aylanmaydi. Shuning uchun bunday dvigatellar ishga tushirish chulg‗ami bilan 
К 

---

75 
ta‘minlanadi (2.1, c-rasm). Aylanish yo‗nalishi rotorning aylanish yo‗nalishi bilan 
mos bo‗lgan oqimni 
to‘g‘ri 
oqim 
Ф
to‘g‘
, rotorning aylanishiga nisbatan teskari 
aylanadigan oqimni 
teskari
Ф
tes
oqim deyiladi. Bu oqimlar to‗g‗ri 
M
to‘g‘
va teskari 
aylantiruvchi moment 
M
tes
larni hosil qiladi. Bu momentlar bir-biriga nisbatan 
teskari yo‗nalishda bo‗ladi. Natijaviy aylantiruvchi moment to‗g‗ri va teskari 
momentlarning yig‗indisi bilan topiladi:
M
nat
= M
to‘g‘
- M
tes
. 
To‗g‗ri oqimga nisbatan rotorning sirpanishi:
s
to‘g‘
= (n
1(to‘g‘) 
– n) / n
1(to‘g‘) 
= (n
1 
– n) / n
1 
= 1 – n / n
1
, 
teskari oqimga nisbatan rotorning sirpanishi esa: 
s
tes
= [(n
1(tes) 
– (–n)] / n
1(tes) 
= (n
1(tes) 
+ n) / n
1(tes) 
= 1 + n / n
1(tes)
. 
Demak, bir fazali asinxron dvigatel ishga tushirish momentiga ega emas. 
Shu sababli rotor qaysi tomonga tashqi kuch yordamida aylantirilsa, o‗sha tomonga 
aylanadi. Bunday dvigatelning ish xarakteristikalari uch fazali asinxron 
dvigatelnikiga nisbatan yomon. Bundan tashqari salt ishlayotgan bir fazali 
dvigatelning aylanish chastotasi, teskari magnit oqimi hosil qilgan tormozlovchi 
moment ta‘sirida uch fazali dvigatelning aylanish chastotasidan kichik bo‗ladi. 
Masalan, bir fazali asinxron dvigatelning n
1
=1500 ayl/min, n
2
=1450 ayl/min 
va 
f
1
= 50 Hz bo‗lsa quyidagini olamiz:
s
to‘g‘
 = (1500 – 1450)/ 1500 = 0,033;
f
2to‘g‘
= 0,033·50 = 1,8Hz; 
s
tes
 = (1500 +1450)/ 1500 = 1,96; 
f
2tes
 = 1,96·50 = 98 Hz. 
Rotorning induktiv qarshiligi, uning aktiv qarshiligidan bir necha barobar 
ko‗p (chunki 
Ф
2tes
>>Ф
2to‘g‘
), 
I
/
2tes
toki deyarli ideal induktiv tok bo‗lib, 
Ф
tes
 
teskari 
oqimga nisbatan kuchli magnitsizlovchi ta‘sir qiladi. Oqibatda teskari magnit 
maydoni va u xosil qilgan M
tes
teskari moment sezirlarli kamayib, rotor to‗g‗ri 
ta‘sir qilayotgan magnit oqimi tomoniga qarab quyidagi natijaviy moment ta‘sirida 
aylanadi: 
M
nat
 = M
to‘g‘
– M
tes
. 

---

76