127
murakkablashtirib, qimmatlashtiradi va uning ishonchliligini pasaytiradi. Lekin shu
bilan birga o‗zgarmas tok dvigatellari, o‗zgaruvchan tok kollektorsiz dvigatellariga
yot bo‗lgan yaxshi rostlash xossalariga ega.
Rostlash xossalari yaxshi bo‗lgan, lekin o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan
ishlaydigan dvigatel hosil qilishga intilish o‗zgaruvchan tok kollektorli
dvigagellarining yaratilishiga olib keldi.
Bu dvigatellar bir fazali va uch fazali bo‗lishi mumkin. Ular yuqori quvvat
koeffitsientini saqlagan holda, tezlikni katta chegaralarda
va bir tekis rostlashga
imkon beradi. Ammo shu bilan birga bu dvigatellarda o‗egaruvchan tok
kollektorsiz dvigatellariga qaraganda kommutaiiya sharoiti og‗ir, konstruktiv
jihatdan ular murakkabroq va qimmatroq turadi.
Bu ko‗rsatilgan kamchiliklar o‗rta va katta quvvatli o‗zgaruvchan tok
kollektorli dvigatellarining qo‗llyanishini cheklab qo‗yadi.
Ham o‗zgarmas tok tarmog‗idan, ham o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan
ishlaydigan universal kollektorli dvigatellar eng ko‗p tarqalgan.
Bir fazali ketma-ket qo‘zg‘atishli kollektorli dvigatel
Asosan, o‗zgarmas tok kollektorli elektr dvigateli o‗zgaruvchan tok
tarmog‗idan ham ishlashi mumkin, chunki bu holda yakor chulg‗amida va
qo‗zg‗atish chulg‗amida toklarning yo‗nalishi bir paytda o‗zgaradi; shuningdek,
yakor toki I
a
ning va qo‗zgatish magnit oqimi Ф ning yo‗nalishlari (ishoralari) bir
paytda o‗zgaradi.
Natijada elektromagnit momentning bir davr ichidagi o‗rtacha
qiymati
musbatligicha qoladi:
M
o’r
=S
m
(±Ф)(±I
a
) > 0.
(2.29)
Kollektorli dvigatelning o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan ishlashi mumknnligi
2.20.1-rasmda tasvirlangan. Rasmdan ko‗rinadiki, o‗zgaruvchan kuchlanish
musbat yarim davrdan manfiy yarim davrga o‗tganda elektromagnit momentning
yo‗nalishi o‗zgarmasligicha saqlanadi.
128
Bir
fazali kollektorli dvigatellar, ko‗pincha, ketma-ket qo‗zg‗atishli
bo‗ladi.Bu holda parallel qo‗zg‗atishning qo‗llanishi shu bilan chegaralanadiki,
ketma-ket qo‗zg‗atish chulg‗amiga nisbatan o‗ramlar soni ko‗p bo‗lgan parallel
qo‗zg‗atish chulg‗amining katta induktivligi yakor toki
I
a
va qo‗zg‗atish toki
I
q
orasida
ψ
burchakka teng bo‗lgan katta faza siljishi hosil qiladn (2.40- rasm,
a
).
Bu holda elektromagnit momentning o‗rtacha qiymati (2.30) ifodaga o‗xshash,
lekin yakor toki va magnitoqim orasidagi faza siljish
burchagini hisobga oluvchi
ifoda bilan aniklanadi:
M
par
= S
m
(F
max
/ √2)I
a
cos(ψ+δ)
(2.30)
bu erda
Ф
max
– magnit oqimning maksimal qiymati;
ψ
– yakor toki va qo‗zg‗atish
toki orasidagi faza bo‗yicha siljish burchagi;
δ
– qo‗zg‗atish toki na magnit oqim
orasidagi, mashinada bo‗ladigan magnit isroflar bilan bog‗liq bo‗lgan faza
bo‗yicha siljish burchagi.
Ketma-ket qo‗zg‗atishli elektr
dvigatelida yakor toki I
a
hamda qo‗zg‗atish
toki
I
q
faza jihatdan mos keladi
ψ
= 0 (2.40-rasm,
b
).
Shuning uchun ketma-ket qo‗zg‗atishli dvigatelda aylantiruvchi elektrmagnit
momentning o‗rtacha qiymati
M
ket
parallel qo‗zg‗atishli dvngateldagiga nisbatan
kattaroq bo‗ladi:
M
ket
=S
m
(F
max
/√2)I
a
cosδ
(2.31)
Bir fazali kollektorli dvigatellar o‗zining konstruksiyasiga ko‗ra o‗zgarmas
tok dvigatellaridan shu bilan farq qiladiki, ularning staninalari hamda bosh qutblari
elektrtexnik po‗lat listlardan shixtalangan qilib ishlanadi. Bu, dvigatel
o‗zgaruvchan tok tarmog‗idan ishlaganda oshib
ketadigan magnit isroflarni
kamaytirishga imkon beradi, chunki qo‗zg‗atish chulg‗amidagi o‗zgaruvchan tok
mashinaning stanina hamda qutb o‗eaklari bilan birga butun magnit zanjirining
o‗ta magnitlanishiga olib keladi.
Bir fazali kollektorli dvigatellarning asosiy kamchiligi kommutatsiya
sharoitlarining og‗irligidir.
Buning sababi, kommutatsiyalovchi seksiyalarda
reaktiv EYK E
r
va tashqi maydon EYK E
t
dan tashqari, ta‘sir
etuvchi qiymati
quyidagicha bo‗lgan transformator EYK hosil bo‗ladi:
129
E
T
= 4,44f
1
F
max
w
s
bu erda
f
1
- qo‗zg‗atish chulg‗amidagi o‗zgaruvchan tokning chastotasi;
W
s
–seksiyadagi o‗ramlar soni.
Do'stlaringiz bilan baham: 
