O`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta`lim vazirligi

2.1O‘qituvchining o‘quvchilarga individual va tofovutlab yondashuvi
O'quvchilarning mavzu bo'yicha o'zlashtirishi lozim bo'lgan bilimlar va ko'nikmalar asos bo'lib, qisman izlanishli va ijodiy topshiriqlar bilimlarni rivojlantirish, chuqurlashtirish va mustahkamlashga xizmat qiladi, ya’ni o'qitish jarayonini har bir qatnashchisi uchun qiziqarli va foydali bo'lishi, shaxsning rivojlanishiga imkon yaratadi. Biologiyani o'qitishda tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish uchun o'qituvchi:
1. O'quv fani bo'yicha o'quv materiallarini qism (blok)larga ajratishi, har bir qism bo'yicha o'quvchilar o'zlashtirishi lozim bo'lgan o'quv materialining minimum va maksimum hajmi, o'quvchilarning bilim va ko'nikmalarga qo'yiladigan minimum va maksimum talablami yaxshi bilishi lozim;
2. Muayyan mavzular bo'yicha qiyinchiligi turli darajadagi o'quv topshiriqlarini tuzishi;
3. O'quvchilarning har xil darajadagi kichik guruhlarda ishlashini tashkil etish va boshqarish ko'nikmalarini egallagan bo'lishi lozim.
Jamiyatimizning eng oliy qadriyati – inson. Inson tarbiyasiga e’tibor, uning qobiliyatini har tomonlama rivojlantirish, shaxsiy fazilatlarini yuksaltirish haqida g‘amxo‘rlik qilish zamonaviy jamiyat muammolaridandir. Jamiyatimiz taraqqiyotida inson omilining yoshga bog‘liq o‘rni “individual mehnat ta’limning muhim shakli sifatida” masalasini ko‘tardi. Individual yondashuv, birinchi navbatda, ijobiy fazilatlarni mustahkamlash va kamchiliklarni bartaraf etishga qaratilgan. Ko'nikma va o'z vaqtida aralashuv bilan qayta o'qitishning istalmagan, og'riqli jarayonidan qochish mumkin. Individual yondashuv o'qituvchidan katta sabr-toqatni, xulq-atvorning murakkab ko'rinishlarini tushunish qobiliyatini talab qiladi. Individual yondashuv pedagogik jarayonning uzviy qismi bo‘lib, u barcha bolalarni dastur materialini o‘zlashtirish uchun faol mehnatga jalb etishga yordam beradi. Individual yondashuv pedagogikaning asosiy tamoyillaridan biridir. Bolalarni tarbiyalashda yuqori asab tizimining turlarini hisobga olgan holda individual yondashuvni o'rganishdir. Bolalarga individual yondashishni ilmiy asoslash (asab tizimi turlarining xususiyatlari) rus va xorijiy ilg'or pedagogikaning ko'plab vakillari bolalarni tarbiyalashda individual yondashuv muammosiga e'tibor berishdi. Komenskiy - buyuk chex o'qituvchisi - qoidalarda bolalarni o'qitish va tarbiyalashning butun jarayoni ularning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olgan holda tuzilishi va tizimli kuzatishlar orqali ushbu xususiyatlarni aniqlash kerakligi aniq ko'rsatilgan.
Ajoyib rus o'qituvchisi K.D. Ushinskiy bolalarga individual yondashish usullarining keng uslubini, yaxshi odatlarni rivojlantirish bo'yicha profilaktik ish asoslarini ishlab chiqdi. Shu bilan birga, u bolaga individual yondashishning murakkab jarayonida biron bir aniq retseptlar berish mumkin emasligi haqida fikr bildirdi va shu bilan muammoni hal qilishning ijodiy xususiyatini ta'kidladi. Inqilobdan oldingi Rossiyaning o'qituvchilari va jamoat arboblari maktabgacha yoshdagi bolalarga individual yondashuvning nazariy qoidalarini ishlab chiqishga, ularni amaliyotga tatbiq etishga e'tibor qaratdilar. Shunday qilib, E.N. Vodovozova bolaning xatti-harakatlarini har tomonlama tahlil qila olishi uchun pedagoglar va ota-onalarning psixologiya va fiziologiyasining ilmiy asoslarini bilish zarurligini ko'rsatdi. Farzandlar tarbiyasida u mehnatga katta o'rin ajratdi, uni eng samarali, eng yaxshi tarbiya vositasi deb bildi. Shu bilan birga, u istisnosiz barcha bolalarga yaqinlashish uchun yagona qoidalarni ishlab chiqish mumkin emasligi haqida ogohlantirdi, chunki bolalar individual xususiyatlarida juda farq qiladi.
A.S. Makarenko bir qator pedagogik muammolarni hal qilishda, masalan, bolalar jamoasini tashkil etish va tarbiyalashda, bolalarni mehnat tarbiyasida, o'yinda bolalarga individual yondashish tamoyilini juda muhim deb hisobladi. U shunday xulosaga keldiki, shaxsni tarbiyalashning umumiy dasturini amalga oshirishda o'qituvchi unga bolaning individual xususiyatlariga mos ravishda "tuzatishlar" kiritishi kerak. Shaxs xarakteridagi umumiy va xususiylik bir-biri bilan chambarchas bog‘lanib, “chigal tugunlar”ni hosil qiladi. Ushbu ta'rif bilan A.S. Makarenko bolalarga individual yondashuvning murakkabligini ta'kidladi. U ta'lim va tarbiya jarayonida bolaning ijobiy fazilatlariga e'tibor qaratish zarur deb hisoblardi - bu umumiy ta'lim tizimidagi va bolalarga individual yondashishning asosiy tayanch nuqtasidir. Shuning uchun har bir bolada, birinchi navbatda, xarakter va xatti-harakatlarning ijobiy tomonlarini aniqlash va shu asosda uning o'z kuch va imkoniyatlariga bo'lgan ishonchini mustahkamlash kerak. Ta’lim juda yoshlikdan shunday bo‘lishi kerakki, unda ijodiy faollik, faollik, tashabbuskorlik rivojlanadi. V.A.ning amaliy tajribasi va pedagogik ta'limotida bolalarga individual yondashish muammosi har tomonlama ishlab chiqilgan. Suxomlinskiy. U bolaning shaxsiyatining individual o'ziga xosligini rivojlantirish muhimligini ta'kidladi.
Biologiya o‘qitish usullari haqida adabiyotlarda turlicha fikrlar mavjud. Masalan: Y.P.Brunovning ko‘rsatishicha, tushuntirish va namoyish etish, qisman izlanish va izlash kabi usullar borligi haqida yozib, haqiqiy uslubiyatga esa og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy kabi xillarga bo‘linishi haqida ma’lumotlar bergan. Muallif og‘zaki usul ichida hikoya, hikoya-suhbat, suhbat, kitob ustida ishlash, yozma ishlar kabi xillar bo‘lishligini ko‘rsatadi.
I.D.Zverev biologiya o‘qitish usullari haqida gapirib, bilimlarni yangilash manbalariga qarab og‘zaki, amaliy, o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatiga qarab yangi o‘quv usullarini o‘qituvchi tomonidan bayon etish kabilarni ko‘rsatadi.
Shuningdek, o‘qitish usullari haqida turli mualliflarning asarlarida ta’limning didaktik vazifalariga bog‘liq bo‘lgan hamda o‘quvchilarning mustaqilligi va faolligiga xizmat qiluvchi turli usullar mavjudligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. N.M.Verzilin va V.M.Korsunskayalar biologiya ta’limida 3 xi usuldan foydalanish haqida yozadilar. Fikrimizga ushbu mualliflarning biologiya ta’limida og‘zaki, ko‘rgazmali va amaliy usullardan foydalanish haqidagi ko‘rsatmalari ancha sodda va to‘g‘ridir. Chunki o‘quv materialini o‘rganishda o‘quvchilar uni eshitish, tinglash, ko‘rish yoki ularga ma’qul amaliy mashg‘ulotlarni boshqarishlari zarur bo‘ladi. Shu boisdan ham biz hozirgi davrda biologiya ta’limida yuqorida ko‘rsatilgan uch xil usulga asoslanamiz.
Ma’lumki, biologiya ta’limida qo‘llaniladigan og‘zaki ko‘rgazmali va amaliy usullar o‘qituvchi va o‘quvchilardan dars materialini o‘rganishda turlicha faoliyatda bo‘lishligini taqozo etadi. Ushbu usullar qo‘llanilganda o‘qituvchi va o‘quvchilar faoliyatini jadvaldan ko‘rish mumkin.
Biologiya o‘qitish uslubiyatidagi har bir usul o‘z navbatida o‘ziga o‘xshash
usullardan tashkil topadi. Masalan: og‘zaki usullar tarkibiga hikoya, suhbat va ma’ruza kabilar kirsa, ko‘rgazmali usul tajribalar, natural va tasviriy materiallarning namoyishi kabi xillarga bo‘linadi. Xuddi shunday, amaliy usul tarkibida obyektni topib olish, anglash, kuzatish, eksperiment kabi usullar mavjuddir. O‘qitish usullarining yuqorida ko‘rsatilgan turlari o‘zgarmas, qotib qolgan deb bo‘lmaydi. Usul yoki uning turi dars mazmuniga o‘quvchilarning tayyorgarlik darajasiga qiziquvchanligiga qarab o‘zgarib, murakkablashib boradi.
Masalan: hikoya yuqori sinfga borgan sari o‘zgarib asta ma’ruza usuliga aylanadi.
Darsda bir qancha usullardan foydalanilganda yaxshi natija beradi. Metodik
uslublar – o‘qitish usulini qo‘llash natijasida o‘quvchilar ishining ayrim tomonlarini ifodalovchi muayyan elementlaridir. Uslubdagi uslubning mantiqiy tomoni dars mazmunini undagi asosiy tushunchalarga ajratish turli obyektlarni belgilash, taqqoslash, farqlash kabi ishlarni o‘z ichiga olsa, o‘quv uslubni o‘zlashtirishning tashkiliy tomoni o‘qituvchilarga dars mavzusini o‘rgatishga, o‘quvchilarni jalb etish, ularning diqqatini nimalarga qaratish lozimligini hisobga olish, o‘quv jarayonini qanday joylarda o‘tkazish, o‘quvchilar
dars mazmunini qanday o‘rganishlari kerakligi yo‘llarini aniqlash kabilarni o‘z ichiga oladi.