O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

1.20-расм. Асинхрон машина механик тавсифлари: 
)
(
s
f
M

- 
а
) ва 
)
(
n
f
M

- 
b
)

---

87 
1.21-расм. ШЭҚ нинг тармоққа уланиш кучли токли асосий 
схемалари (
a
, 
b
, 
c
, 
d
) ва тиристорли бир фазали (юмшоқ) 
ишга тушириш диаграммаси (
e
) ва схемаси (
f
). 

---

88 
Бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, шамол электр 
қурилмаларида қисқа туташган роторли асинхрон машинаси 
генератор режимида ишлатилганда, ротор тезлигининг фақат 
KR
S
n
n
n


қийматларидагина шамол энергиясини электр 
энергияга айлантириб, уни тармоққа узатиши мумкин бўлар 
экан. 
Келинг, қилинган хулосаларнинг қанчалар аҳамиятли 
эканлигини баҳолаш мақсадида, 1.20,
b-
расмдаги асинхрон 
машинаси механик тавсифи 
)
(
*
n
f
M

ни 1.22-расмда кел-
тирилган ШЭҚ ишлаб чиқарган электр қувватининг шамол 
тезлигига боғлиқлиги графиги билан солиштириб кўрайлик.
1.22-расм. ШЭҚ ишлаб чиқарган электр 
қувватининг шамол тезлигига боғлиқлиги
 
Агар роторнинг айланиш тезлиги шамол тезлигига боғлиқ 
эканини эътиборга олсак ҳамда қисқа туташган роторли 
асинхрон генератори механик тавсифининг фақатгина 
KR
S
n
n
n


, яъни 
S
S
n
n
n
2
,
1


оралиғида ишлаши мумкин 

---

89 
эканлигини назарда тутсак, у ҳолда ШЭҚ си қанчалар кичик 
тезлик диапазонида ишлашини кўрамиз. Рақамларга ўтадиган 
бўлсак, 
S
n
тезликка ростланган асинхрон генератори (1.22-
расм) фақат 
A-B
, яъни 
S
S
n
n
n
2
,
1


диапазонда ишлаши мумкин 
эканлигини кўрамиз. 
Шамол энергиясидан фойдаланиш самарасини ошириш учун 
кейинчалик икки тезликка эга бўлган асинхрон машиналарини 
ишлатиб ротор тезлигини поғонали бошқаришни йўлга 
қўйилди. Бунинг учун генераторнинг бир статор чулғами 
ўрнига ҳар хил қутблар сонига эга бўлган икки статор чулғами 
ўрнатилди. Масалан, биринчи синхрон тезлик 
S
n
=3000 ай/мин 
бўлса, иккинчиси 1500 ай/мин бўлиши назарда тутилади. 
Демак, ШЭҚ нинг 3.16-расмдаги тавсифида бир (
S
S
n
n
n
2
,
1


) 
эмас, икки ишчи (
1
1
1
2
,
1
S
S
n
n
n


) диапазонлари (
A-B
ѐки 
С-D
) 
ҳосил бўлади. Шунга ўхшаш, асинхрон генератори статор 
чулғамларини махсус 2, 3, 4 чулғамли, яъни АГ ни 2, 3, 4 
тезликли қилиб ишлатиш мумкин бўлади. Юқоридаги АГ да 
қўшимча 1000 ва 750 ай/мин ротор айланиш тезликлари 
қўшилиб, 1.16-расмда қўшимча тезлик диапазонлари ҳосил 
бўлади. 
1.21,
b
-расмда Германиянинг Enerson фирмаси ишлаб чиқар-
ган ва ўзининг ШЭҚ ларида қўллаѐтган схема келтирилган. 
Фирма томонидан кўп қутбли секин-юрар синхрон генератори 
ишлаб чиқилган бўлиб («халқасимон» деб номланган), унинг 
самараси сифатида редукторни схемадан чиқариб ташлаш 
имкони яратилди ва ШЭҚ нинг механик қисми соддалаш-
тирилди. Бунинг эвазига, ШЭҚ нинг электр қисми 
мураккаблашди ва бир қатор яхши сифатлари пайдо бўлди. 
Шундай қилиб, бу схеманинг генератори чиқиш қисмида ток 
частотаси ШЭҚ нинг қуввати ўзгариши билан, кенг диапазонда 
ўзгарар экан. Ушбу фирма генераторининг қутблари сони, 
афсуски, адабиѐт маълумотномаларида келтирилмаган, лекин 
100 га тенг деб фараз қилинса, бу рақам мантиққа яқин, 
фирманинг қуввати 1,8 МВт