O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

‗
shishi,ortiqcha mahsulotning 
paydo bolishi, ayirboshlash imkoniyatining vujudga kelishi. 
3. Inson hayotida yuz bergan o
‗
zgarishlar ijtimoi-iqtisodiy hayotga ijobiy ta
‗
sir 
qildi. Dehqonchikik,chorvachilik,hunarmandchilik sohalarining ihtisoslashiga olib 
keldi. Bronza davriga kelib ijtimoiy mehnat taqsimoti yuzaga keldi, dehqonchilikdan
chorvachilik ajralib chiqdi, insonlar o
‗
zlariga qulay sohani tanlay boshladilar. 
4.O
‗
rta Osyo aholisi hojaligining asosini suniy sug
‗
orishga asoslangan 
dehqonchilik tashkil etadi. Sug
‗
orma dehqonchilik ilk davlatchilikning shakllanishida 
muhim ahamiyatga ega bo
‗
ldi. O
‗
rta Osiyoda ilk davlat uyshmalari suniy sugorish 
qulay bo
‗
lgan Amudaryo,Murg
‗
ob vohasi, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida 
shakillandi. Sug
‗
orma dehqonchilikning shakllanishi natijasida qo
‗
shimcha mahsulot 
va hususiy mulk shakillandi. Shu tariqa ko‗plab omillar davlatchilikni paydo bo‗lisiga 
hizmat qildi. 
Dunyo tarixida dastlabki davlatlar m.a.4-3 ming yillikda Misr, Messopotamiyada 
paydo bo‗lgan, O‗rta Osiyoda davlatlarning shaklanishini quyidagi davrlarga 
bo‗linadi: 
1.
Miloddan avvalgi 2 minginchi yillarda O‗rta Osiyo janubida ilk davlat 
uyshmalarining paydo bo‗lishi. 
2.
Ikkinchi davr-m.a.1 ming yillikning boshlanishi-m.a 539 yil-Baqtriya, 
So‗g‗d, Xorazm tarixiy –madaniy viloyatlarning shakillanishi,ularda siyosiy 
hokimiyat tizimining tarmoqli boshqaruvga ega bo‗lgan. Birinchi davr-m.a. II 
asrning ikkinchi yarmi-O‗zbekiston janubida ilk davlatning ilk shakillarini ko‗rish 
mumkin. Bu haqda ―Avesto‖da ham ma‘lumotlar borligi, ya‘ni iyman (uy-oila), vis 
(urug‗), Zantu (qabila), Dahyu (viloyat, mamlakat), shuningdek, oliy hukmdorlar, 
masalan, mamlakat va viloyat egalari (dahyupatlar), hukmdorlar (sastrlar) qayd 
etilgan.Qadimgi Baqtriya, ‖Katta Horazm‖ podsholiklariga o‗hshash yirik hududiy 
yoki saklarda bo‗lgani kabi Zarina,Tomaris ayol podsho boshchiligidagi qabilalar 
konfederasiyasi ham shu davrga hos. 
3.
Miloddan avvalgi 539 yil-miloddan avvalgi 330 yil- Ahamoniylar 
bosqini va O‗rta Osiyoning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirishi tufayli kelib 
chiqqan mahalliy davlatchilik rivojlanishidagi tanaffus. 
Ikki yiz yil davomida O‗rta Osiyo janubi Ahamoniylar saltanati tarkibiga 
kirgan. Uning butun hududi satraplarga bolingan .Satraplar Ahamoniylar podsholari 
g‘aznasiga kumush hisobidan tavon to‘lab turishgan.O‗rta Osiyidagi satraplikdan 
uchtasi –Baqtriy, Sog‗d, Horazm to‘liq yoki qisman hozirgi O‗zbekiston hududida 
joylashgan edi. 
Saltanatning halokatga uchrashi Iskandar kelishi bilan yuz berdi. Aleksandr 
Makedonskiy miloddan avvalgi 330 yilda Ahamoniylarning asosiy kuchlarini tor-mor 
etib,O‗rta Osiyo hududida Ahamoniylar taxtiga ohirgi talabgor-Baqtriya satrapi 
Bessning izidan quvib keldi. Iskandar O‗rta Osiyoni bosib olishga uch yil (miloddan 
avvalgi 330-327 yillar) sarflagan. O‘rta Osiyo xalqlari, ayniqsa Spitamen 
boshchiligidagi so‘g‘dlar uning qo‘shinlariga qarshilik ko‘rsatgan. 
4. Miloddan avvalgi IV asr oxiri miloddan avvalgi II asrning ikkinchi yarmi boshi- 
Iskandar bosib olgandan boshlab ellinlar siyosiy hukmronligi ohirigacha(Yunon-

---

32 
Baktriy podsholigining qulashi). Bir vaqtning o‘zida mahalliy davlatchilikning 
tiklanishi jarayoni yiz bergan: miloddan avvalgi 329 yilda Maroqandda Iskandar 
ittifoqchilik munosabatlari o‘rnatish uchun kelgan Horazm shohi Farasmanni qabul 
qiladi. 
Miloddan avvalgi III asr ohirida-miloddan avvalgi II asrda Buhoroda, 
Dovon(Fargonada)da,Sog‘dda alohida mulklar shakllanadi. Ehtimolki ,aynan shu 
davrda keyinchalik tarkibiga deyarli butun O‘rta Osiyodagi ikki daryo oraligi kirgan 
Qang davlati bunyod bo‘lishiga olib kelgan. 
Iskandar vafotidan keyin Diodorning shiddatli urushlaridan song O‘rta 
Osiyo janubida Salavkiylar saltanati (miloddan avvalgi 310-250 yillar) tarkibiga 
kirgan.Biroq miloddan avvalgi 3 asrning o‘rtalaridayoq Salavkiylarning Baqtriyadagi 
satrapi Diodot tomonidan tuzilgan davlat fanda Yunon-Bagtriya deb nom olgan 
markazi Balh) poytaxtga asos solib, butun Baqtriyani bosib oladilar. Ular alohida 
mustaqil mulklardan iborat bo‘lgan o‘ziga hos konfederativ davlat barpo etishgan. 
Miloddan avvalgi 2 asrda O‘rta Osiyodagi ikki daryo oralig‘idagi hududda 
shunga o‘hshash Qang davlati shakllanadi.Ushbu davlat, beshta mulkdan iborat 
bo‘lgan. Bu ularning mustaqillgidan dalolat berardi. 
5.Miloddan avvalgi 2 asrning ikkinchi yarmi-yangi eraning 1 asri boshi –
mahalliy davlatlar: Qang, Xorazm podsholigi, Buhoro, So‘g‘d, Davan 
mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi,Yuechji davlatining qaror topishi va bu 
hokimiyatning Gandaharga qadar yoyilishi.Ushbu mulklarning deyarli har birida 
kumush yoki missdan yasalgan tanga zarb qilingan.Mahalliy so‘g‘d, Xorazm 
yozuvlarining paydo bo‘lishi tanga zarb qilish bilan birgalikda rivojlangan 
davlatchilikning asosiy belgisi hisoblangan. 
6.Yangi eraning 1 asri boshi- yangi eraning 3 asri birinchi yarmi –antik 
davrda mahalliy davlatchilikning ravnaq topishi.O‘zbekiston janubida Yuedji davlati
asosida paydo bo‘lgan qudratli Kushon imperiyasi tarkibiga kirgan.Ikki daryo 
oralig‘ida davlat tuzilmalarining mustahkamlanishi va yanada rivojlanishi.Xorazmda 
Afrigiylar sulolasining davlat tepasiga kelishi.Miloddan avvalgi 2 asr oxiridan 
boshlab esa O‘rta Osiyo bilan Xitoy o‘rtasida muntazam diplomatik va savdo 
munosabatlari amalga oshirildi. Sivilizatsiya tarixida birinchi marta G‘arb va Sharq 
mamlakatlarini birlashtirgan qitalararo Buyuk ipak yo‘lining qaror topishi ushbu 
munosabatlarning buyuk yakuni bo‘ldi. O‘rganilayotgan davrda Shimoliy Bagtriya 
yuedji qabilasi hukmdori Kudjula Kadfiz tomonidan asos solingan Kushon imperiysi 
tarkibiga kirgan. So‘g‘d (O‘zbekistonning Qashqadaryo va Samarqand hududlariga 
kirgan) mustaqil davlat sifatida faoliyat ko‘rsatgan.Buxoro va Dovon davlati ham 
mustaqil faoliyat olib borgan, shuningdek Choch ham. Bu davlatlar Qang‘uy davlati 
tarkibida ham bo‘lgan bo‘lishi mumkin. 3-4 asrlarda O‘rta Osiyoda qudratli 
imperiyalar Kushon va Parfiya davlati ko‘chmahchi qabilalarning bosib kelishi 
hamda iqtisodiyotining va madaniyatining inqirozga uchrashi natijasida kichkina 
kichkina mustaqil davlatchalarga bo‘linib ketdi. 
O‘zbekistonda davlatchilik uch yarim ming yillik tarixga ega. Umuman hozirgi 
dunyoda 250 ga yaqin davlatlar bo‘lib, ular tarix sahnasiga bir vaqtda chiqmaganlar. 
Ayrim xalqlar-xetlar,shumerlar,skiflar bir vaqtda tarix maydoniga o‘zlarining 
rivojlangan davlatchiligi, yuksak madaniyati bilan chiqdilar. Ammo vaqt o‘tishi bilan 

---

33 
tarix taqozosi ila ular bizgacha etib kelmadilar.Ular tillari,davlatlari va o‘zlari jisman 
yoq bo‘lib ketdilar yoki boshqa etnik birlashmalarga ajralib ketdilar. 
Tarixiy tahlil shuni ko‘rsatadiki, davlatchilik jamiyatning ichida o‘z ichki 
qonuniyatlari asosida paydo bo‘ladi,rivojlanadi. Y‘ani davlat tuzilmasi tashqaridan 
tayyor holda ko‘chirilmaydi, ma‘lum jamiyat bag‘rida tug‘iladi. O‘zbek davlatchiligi 
taraqqiyoti ham bundan mustasno emas.