O`zbekiston respublikasi oliy va or`ta maxsus ta`lim vazirligi

 
 
XV MAVZU: Oila psixologiyasi. Pedagogik psixologiya 
Reja 
1.Oila psixologiyasiga kirish va oilani o‘rganishga doir ilmiy yondashuvlar.
1.1. Oilaning asosiy vazifalari oila guruhining muhim integral xususiyatlari: vazifalari, tuzilishi, dinamikasi.
2.Oilaviy hayotga tayyorlik muammo sifatida.
3.Oilaviy hayotga tayyorgarlikning ontogenezdagi shakllanishi va rivojlanishi
Tayanch tushunchalar:
oila, nikoh, monogamiya, ekzogamiya, endogamiya, egalitar, oilaga psixologik tayyorlik, 
pedagogik psixologiya, ko’nikma,malaka, odat,motivatsiya
1.Oila psixologiyasiga kirish va oilani o‘rganishga doir ilmiy yondashuvlar Oila inson hayotidagi birinchi ijtimoiy 
guruh bo‘lib, ular tufayli madaniyat qadriyatlari bilan tanishadilar, shaxs sifatida rivojlanadilar va birinchi ijtimoiy 
rollarni egallaydilar. Oila, inson uchun o‘zi yashayotgan muhitning asosiy tarkibiy qismi, agar u baxtli bo‘lsa va u 
hayotining qolgan qismini qurishga harakat qilsa, uning hayotining birinchi choragidir. Psixologik adabiyotlarda oila 
tushunchasi bilan bir qatorda nikoh tushunchalari ham ko‘rib chiqiladi. Kundalik ongda nikoh va oila tushunchalari 
aniqlanishi mumkin, lekin fanda ular odatda farqlanadi. Nikohjinslar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi 
ijtimoiy institut, nikohni erkak va ayol o‘rtasidagi munosabatlarning tarixan o‘zgaruvchan ijtimoiy shakli sifatida 
belgilaydi, bu orqali jamiyat jinsiy hayotini tartibga soladi, ularning oilaviy va otaona huquqlari va majburiyatlarini 
belgilaydi. Hozirgi vaqtda ko‘p hollarda nikohbu erkak va ayolning ixtiyoriy birlashmasi bo‘lib, o‘zaro kelishuvga 
asoslangan, qonunga muvofiq rasmiylashtirilgan, oilani yaratish va saqlashga qaratilgan. Nikoh tuzish erkinligi bilan 
birga, uni bekor qilish erkinligi ham bo‘lishi mumkin, bu ajralishda o‘z ifodasini topadi. Shuning uchun oilaviy 
xulq-atvor sohasiga ajralishga va ajralishga olib keladigan hamkorlarning harakatlari ham kiradi. S. I. Golod er va 
xotin o‘rtasidagi o‘zaro munosabatni nikoh belgilaydi, ma’naviy tamoyillari bilan tartibga va tabiiy qadriyatlar bilan 

---

231 
qo‘llabquvvatlanadigan -"Nikoh" tushunchasidir. Bu ta’rif nikohning quyidagi xususiyatlarini ta’kidlaydi: 1) 
nikohga xos munosabatlarning institutsional emasligi; 2) ikkala er-xotinning axloqiy burchlari va imtiyozlarining 
tengligi. "Oila" tushunchasi (nikoh tushunchasidan farqli o‘laroq) er-xotinlar, ularning farzandlari va boshqa 
qarindoshlar o‘rtasidagi murakkab munosabatlar tizimini tavsiflashga mo‘ljallangan. Ko‘pgina mutaxassislar 
quyidagi oilaning ta’rifidan foydalanadilar: "oila er-xotinlar, ota-onalar va bolalar o‘rtasidagi munosabatlarning 
tarixan o‘ziga xos tizimidir; bu a’zolari nikoh va ota-ona munosabatlari, umumiy hayot va o‘zaro axloqiy 
javobgarlik bilan bog‘langan kichik ijtimoiy guruhdir. Oiladagi ijtimoiy zaruriyat jamiyatning aholining jismoniy va 
ma’naviy ko‘payishiga bo‘lgan ehtiyoji bilan belgilanadi Oilani ijtimoiy institut sifatida ham, kichik guruh sifatida 
ham o‘rganish fanda an’ana tusini olgan. Faylasuflar, huquqshunoslar, sotsiologlar va pedagoglar oilani birinchi 
navbatda ijtimoiy institut sifatida o‘rganadilar. "Ijtimoiy institut" tushunchasi jamiyat inson hayotining eng muhim 
sohalarida kishilar faoliyatini tartibga soladigan va nazorat qiladigan rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar, 
normalar va munosabatlarning barqaror majmuini anglatadi.
Odatda har qanday zamonaviy jamiyatda mavjud bo‘lgan 5ta asosiy ijtimoiy institutlar mavjud: oila, iqtisodiyot, 
siyosat, ta’lim va din. Oila ijtimoiy institut sifatida, birinchi navbatda jamiyat a’zolarining takror barpo bo‘lishi va 
ularning birlamchi ijtimoiylashuvini amalga oshiradi. Oila alohida psixologik muhit-sevgi, g‘amxo‘rlik, hurmat, 
tushunish, qo‘llab-quvvatlash tufayli shaxsning ijtimoiylashuvida jiddiy afzalliklarga ega. Psixologlar oilani birinchi 
navbatda kichik guruh deb hisoblaydilar. Oilani kichik guruh sifatida tushunish oilaga psixologik yordam ko‘rsatish 
uchun katta imkoniyatlar ochadi. Ijtimoiy psixologlar kichik guruhni umumiy maqsad va vazifalar bilan birlashgan, 
bir-biri bilan bevosita barqaror shaxsiy aloqada bo‘lgan kichik ijtimoiy guruh deb hisoblaydilar va bu hissiy 
munosabatlar maxsus guruh qadriyatlari va normalarining paydo bo‘lishiga asos bo‘ladi. Shunday qilib, kichik 
guruh sifatida oilaning quyidagi xususiyatlari ajrata olamiz: 1. Uning a’zolari o‘rtasidagi qarindoshlik yoki nikoh 
munosabatlari. 2. Jamoa. 3. Maxsus hissiy, axloqiy va huquqiy munosabatlar. 4. Oilaviy guruhga umrbod a’zolik 
(oila tanlanmagan). 5. Guruhning maksimal tarkibi: yosh, shaxsiy, jinsiy, professional, ijtimoiy-holat va boshqa 
farqlar. Oila muhim adaptiv imkoniyatlarga ega bo‘lgan doimiy rivojlanayotgan tizimdir. Tizim elementlaridan 
birining o‘zgarishi, masalan, er-xotinlar o‘rtasidagi munosabatlarda butun oilaga ta’sir qiladi. Alohida oila 
a’zolarining individual disfunksiyalari ham tizimli buzilishlarning aksidir.
1.1. Oilaning asosiy vazifalari oila guruhining muhim integral xususiyatlari: vazifalari, tuzilishi, dinamikasi. Oila 
psixologiyasida "funksiya" tushunchasi quyidagi ma’nolarda ishlatiladi 1) oilaning ijtimoiy institut sifatida va kichik 
guruh sifatida shaxs va jamiyatga nisbatan bajaradigan roli; 2) oilaning jamiyat bilan munosabatlari tizimidagi 
xususiyatlarining tashqi ko‘rinishi; 3) ko‘pincha oila a’zolarining o‘z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan faoliyati 
tushuniladi. Oila vazifalarini tasniflashda oila faoliyatining quyidagi sohalarini o‘z ichiga oladi.
A. N. Yelizarov tomonidan taklif etilgan oilaviy funksiyalarning tasnifi quyidagicha
1. Avlod va bolalar tarbiyasi. 
2. Jamiyatning qadriyat va an’analarini asrab-avaylash, rivojlantirish va kelajak avlodlarga yetkazish. 3. Xavfsizlik 
hissi, psixologik qulaylik, "men" ning qiymati va ahamiyati, hissiy harorat va muhabbat hissi uchun ehtiyojlarni 
qondirish. 4. Barcha oila a’zolari shaxsining rivojlanishi uchun shart-sharoitlar yaratish. 6. Birgalikda dam olish 
faoliyatiga bo‘lgan ehtiyojlarni qondirish. 7. Birgalikda uy xo‘jaligini boshqarishni tashkil yetish, oilada mehnat 
taqsimoti, o‘zaro yordam. 8. Yaqinlar bilan muloqot qilish ehtiyojlarini qondirish, kuchli aloqa aloqalarini o‘rnatish. 
9. Otalik yoki onalikka bo‘lgan ehtiyojning qondirilishi, bolalar bilan aloqada, bolalarda ularni tarbiyalash va o‘z-
o‘zini anglashda. 10. Alohida oila a’zolarining xulq-atvorini ijtimoiy nazorat qilish. 11. Oilani moliyaviy qo‘llab-
quvvatlashni tashkil yetish. 12. Rekreatsion - oila a’zolarining salomatligini muhofaza qilish, ularning dam olishini 
tashkil yetish; I.V.Grebennikov ta’limotiga ko‘ra oilaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Tarbiya beruvchi 
Hissiy Jinsiy Hordiq Ijtimoiy maqom Ma’naviy muloqot ijtimoiy nazorat Iqtisodiy Maishiy Reprodu ktiv. Oila va 
nikoh turlari inson taraqqiyoti jarayonida sezilarli o‘zgarishlarga yuz tutdi. Bu o‘zgarishlar oilaviy munosabatlar 
turli xil o‘z aksini topgan. Ikkita tipologiyani ko‘rib chiqamiz. Birinchi tasnifda oila tuzilmalaridagi farqlar har xil 
tiplarni farqlashga asos bo‘ladi. Shu bilan birga oilalarning turlari quyidagi mezonlarga asoslanib ajratiladi 1. Nikoh 
shakli endogamiya-er xotinlar muayyan ijtimoiy jamoaga tegishli. Bu ijtimoiy tenglik tamoyiliga asoslangan 
nikohdir: ta’limning o‘xshash darajasi, ijtimoiy-iqtisodiy tenglikdagi holat, din va boshqalar. 2.Nikoh shakli 
ekzogamiya-ijtimoiy tengsizlik tamoyiliga asoslangan nikoh: ma’lumotining turliligi, turli ijtimoiy-iqtisodiy maqom 
va boshqalar. 3. Monogamiya-bir erkak va bir ayol o‘rtasidagi nikoh. bir kishi o‘z hayoti davomida yoki har qanday 
vaqtda faqat bitta sherigi bor bo‘lgan nikoh va oila shakli Nikoh munosabatlarini huquqiy ro‘yxatga olish- rasmiy 
yoki ro‘yxatdan o‘tgan nikoh: fuqarolik ro‘yxatga olish idoralarida tuzilgan nikohdir. Rasmiy nikohda er va 
xotinning oilaviy hayot sifati uchun javobgarligi qonun oldida belgilangan bo‘lib, davlat oila, otalik, onalik va 
bolalikni muhofaza qilishni kafolatlaydi. Reproduktiv funksiya-bu hayotning takrorlanishi, inson zotini davom 
yettirish demakdir. Iqtisodiy funksiyayashash vositalarini ijtimoiy ishlab chiqarish; voyaga yetgan oila; o‘z 
byudjetining mavjudligi; iste’molchilar faoliyatini tashkil yetish kiradi . Tarbiyaviy funksiya-bola shaxsini 
shakllantirish; hayot davomida har bir a’zoga tizimli tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish demakdir; Kommunikativ funksiya -
oila a’zolarining ommaviy axborot vositalari, adabiyot, san’at va boshqalar bilan aloqalarida vositachilik qilish 
demakdir. Egalitar oilaning ideal modeli ochiq nikoh tushunchasida keltirilgan. Ochiq nikohning ba’zi tamoyillari: - 

---

232 
hozirgi kunda haqiqiy istaklarga asoslangan holda yashash, sherigining shaxsiy hayotini uning oilaviy manfaatlarini 
hurmat qilinishi; oilaviy rollarni mobil bo‘lishligi; - mas’uliyat va imtiyozlarning adolatli bo‘linishi sifatida tenglik 
mavjud. Avlodlar soni yoki tegishli tuzilishi.