O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Diksiya  va  artikulyasiya

  -  kuylash  musiqa  sanoatining  kuy  va  so‘z 

organik  uyg‘unlashgan  turi.  Boshqachasiga  uni  musiqiy  nutq  deyiladi.  Nutq 

tovushlarini  hosil  qiladigan  ovoz  apparatining  qismi  artikulyasiya  (talaffuz) 

apparati,  uning  tarkibidagi  aozolar  talaffuz  a'zolari  sanaladi.  Bular:  til,  og‘iz 

bo‘shlig‘i,  yumshoq  va  qattiq  tanglay,  pastki  jag‘,  bo‘g‘iz,  hiqildoq.  Bu 

aozolarning nutq tovushlarini yaratishga qaratilgan ishi artikulyasiya deyiladi. 

Xonandalik  artikulyasiya  nutqi  ustidan  farq  qiladi.  Kuylaganda  unlilar 

dumaloq, cho‘ziq, tembr va tovush balandligiga ega bo‘lishi kerak. Undoshlar esa 

siniq va tez talaffuz qilinadi. Artikulyasiya apparati ishining muvoffiqlashganligi 

va intensivligi tovush talaffuzi sifati, so‘zlar aniqligi - diksiyani belgilaydi. 

Kuylashda  to‘g‘ri  talaffuz  adabiy  tilning  talaffuz  normalari  -  orfoepiya 

(grekcha to‘g‘ri nutq) ga tayanadi. Xonandalik orfoepiyasi so‘zlashuvdagidan farq 

qiladi,  kuylaganda  undoshlar  keyingi  bo‘g‘inga  ko‘chiriladi,  toki  bo‘g‘in  ochiq 

bo‘lsin. 

Bu  bo’lim  mashqlarida  turli  birikmadagi  unli  va  undoshlarni 

kominasiyalash  lozim.  Pastki  jag’  siqilgan  holatda  yolashgan  unlilarni  (ya,-ya, 

---

182 

 

ye,ye, ney-ney , day-yay-yay) kuylash foydali. Diksiya aniqligi rivojiga yuqori lab 

harakatsizligi  ("o’lik  lab"),  yuzlar  kvadrat  mushaklari  horg’inligi  kabi  nuqsonlar 

to’siq  bo’ladi.  "ze-zo"  yoki  "ze-zu"  bo’g’inlarga  mashqlar  ularni  tugatishga 

ko’maklashadi,  agar  "ze"  bo’g’inda  tez  harakat  bilan  lablar  (keng  tabassumdagi 

kabi)  yoyilsa,  "zo"  yoki  "zu"  bo’g’inida  esa  ularni  tezda  oldinga  tortilsa  diksiya 

oydinligi uchun undoshlarni tez va aniq talaffuz qilish kerak.  

Haddan  ziyod  artikulyasiya  pastki  jag’ni  haddan  ziyod  orqaga  olish  yoki 

uni  oldiga  surish  kabi  estetik  emas,  qolaversa  mushak  siqishlariga  olib  kelishi, 

diksiya  aniqligini buzilishi  mumkin, shuning  uchun tavsiya  etilgan barcha  usullar 

ish  vaqti  xarakteriga  ega.  Umuman  artikulyasiya  apparatining  barcha  harakatlari, 

yuz mimikasi tabiiy chiroyli bo’lishi kerak.  

Pastki  jag’ni  bo’shatish  uchun  mashqlar  kuylayotib,  pastki  jag’  harakati 

tekis va bog’lanishli jarangga xalaqit bermasligini kuzatish lozim. Til silliq yotishi, 

qattiq tanglay vat til o’rtasida yetarli bo’sh joy tuyg’usi paydo bo’lishi kerak.  

Yaxshi  rezonasiyalash-tovush  hosil  qilish  to’g‘riligi  ko’rsatgichidir.  Bosh 

rezonasiya ovoz jarangini favqulodda yaxshilab, unga jarangdorlik, "parvoz" kabi 

katta xonanlarda kuylash uchun zarur sifatlarni beradi. Bosh rezonasiyasi (ko’krak 

rezonasiyasi  bilan  mohirona  foydalanganda)  yanada  erkin  tovush  qosil  qilishga 

ko’maklashadi va nafas davomiyligini oshiradi.  

Lablarni  mahkam  siqib  uzaytiradigan  "lya-lya-lya"  undoshini  kuylansa 

yuzning  yuqori  qismida  vibrasiya  tuyg’usi  paydo  bo’ladi,  ovoz  rezonatsiyalay 

boshlaydi. Bosh rezonatorlar rivojlanishiga "i" (ba’zan "ye") unlishga kuylash ham 

ko’maklashadi.  Uzuq  tovush  bilan  nafas  tayanchini  his  etib  "mi"  bo’qinlarini 

kuylash ham ovozga yanada jarang baxsh etadi.  

Tavsiya  etilgan  usullar  tayyor  retsept  emas,  ular  talabaga  talab  etilgan 

jarang  xarakterini  tushunish  va  unga  hamroh  hislarini  mustahkamlash  imkonini 

beradi.  

Mashqlarni  dastlab  og’izini  yopib  kuylanadi.  Buni  o’zlashtirgach, 

bo’g’inlarini  yuzning  yuqori  qismida  rezonasiyasini  his  etishga  urinib  kuylashga 

---

183 

 

o’tiladi. "B"va "d" undoshlarini imkon boricha jarangli talaffuz qilish va "m", "n" 

jarangini cho’zish lozim.  

Yarim tonlar "qatoiy" jarangini his etish, kantilena elementlarini egallashga 

qaratilgan mashq ayniqsa baland va o’rta erkak ovozlar uchun tavsiya qilinadi va 

ikki variantda beriladi: birinchisi - baland, ikkinchisi past ovozlar uchun.  

Dastlab o’rtacha keyinroq yanada sekin tempda ijro etish kerak. Tenorlar fa 

diez major; o’rta ovozlar re major tonallikdan baland kuylamasligi tavsiya etiladi. 

Yuqoriroq  tonallikda  kuylash  jarang  kuchlanishga  olib  keladi.  Yarim  tonlarni 

sekinroq, jamlangan tovush bilan kuylanadi.