O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

MANTIQ, IZCHILLIK VA UYGUNLIK

Aktyor to‘qiy olmaydi, chunki u dramaturg emas. U shart - sharoitni ilg‘ay olishi kerak va shu shart - sharoitda psixofizik hatti- harakatni amalga oshira olishi lozim. Bu borada uyg‘unlikka erishish- ta’lim berishning debochasi hisoblanadi. Teatr san’atida uyg‘unlik - berilgan shart-sharoitdan kelib chiqib maqsadni aniqlash va shu yo‘lda hatt

• 
  harakatni amalga oshirishdir. Hatti-harakat qilishga o‘rgatish uchun talabaning kichik doiradagi shart - sharoitini yanada toraytirish kerak. Ya’n i jismoniy hatti - harakatlarni xotirlash mashqi yordamida fizik va psixik jarayonning birlashuviga erishmoq lozim. Jismoniy hatti - harakatlarni xotirlash va his qilish mashqlari (tasavvurdagi buyum bilan ishlash mashqi) aktyor tarbiyasida beqiyos ahamiyatga ega. Bunday mashqlar avvalo bo‘lajak aktyorning tasavvurini uyg‘otadi va mantiq va izchillikni saqlagan holda hatti - harakat qilishga o‘rgatadi. Butun diqqat -
  

²⁷ Jean Benedetti , Konstantin Sianislavsky. An actor's work : a student's diary. Routledge, 2008. 66-70 betlar

e’tibor qilinayotgan ishga, uning ketma - ketligini saqlashga qaratilishi bilan bo‘lajak aktyorda sahnaviy yolg‘izlikni his qilish tushunchasini paydo qiladi va rivojlantiradi. Shuning barobarida, oddiy tuyulgan jismoniy hatti-harakat aktyorning ruhiy holatini ta’kidlab turuvchi omilga aylanadi. Demak, buni ruhiy faoliyat deb tushunmoq haqiqatga yaqinroqdir. Chunki inson hayotda hech bir narsani sababsiz qilmaydi. Ma’lum bir jismoniy harakatni amalga oshirish uchun men o‘zimga ma’lum bir shart - sharoitni qo‘ysam, ruhiyat paydo bo‘ladi, ruhiy faoliyat amalga oshadi va shundagina ijod paydo bo‘ladi. Shundagina tana va qalb qo‘shilishi, fizika va psixikaning birlashuvi sodir bo‘ladi. Masalan, xat yozish- shunchaki yozish ham mumkin. Yoki mening hayotimni o‘zgartirib yuborishi mumkin bo‘lgan maktubni yozishim ham mumkin. Demak, jismoniy va ruhiy harakatlarning uyg‘unligiga erishish va shu orqali yagona psixofizik hatti - harakatni amalga oshirish uchun bizga yana o‘sha sehrli “agarda” yordamga keladi.

Mantiq va izchillik ichki va tashqi ijodiy jarayonda juda katta ahamiyatga ega. Mana nima uchun bizning ichki va tashqi (sahnaviy) texnikamizning katta qismi unga tayanadi.

Talaba butun o‘qish davomida buni his qilgan bo‘lishi kerak. Jamiki jarayon mobaynida oddiy jismoniy hatti - harakat va murakkab, chigal bo‘lgan ichki kechinma va hatti - harakatning mantiq va izchilligiga tayanib ish ko‘riladi.

Hatti - harakat va his qilishning mantiqiyligi va izchillig - talaba

o‘rganishi lozim bo‘lgan ijodning eng muhim elementlaridandir.

San’atda mantiq va izchillikdan qanday foydalansa bo‘ladi?

Ko‘p yillar davomida mushaklarimizga singib ketgan va o‘zlashtirilgan mexanik odatga ko‘ra, biz hayotda o‘ta mantiqiy va izchillikni saqlagan holda hatti - harakat qilamiz. Bu ham yetmagandek, biz boshqacha harakat qilolmaymiz. “Chunki mantiq va izchilliksiz oldimizda turgan ko‘plab hayotiy harakatlarni amalga oshira olmaymiz. Misol uchun, bir stakan suvni ichish uchun avval grafinning og‘zidagi probkani olishimiz, stakanni uning yoniga qo‘yishimiz, grafinni engashtirib suvni stakanga quyishimiz lozim bo‘ladi.Agarda biz mana shu ketma-ketlik, ya’ni, izchillikni buzadigan va stakanni qo‘ymasdan suvni

quyadigan bo‘lsak, yoki grafinning qopqog‘ini ochmasdan turib uni stakan ustiga engashtirsak katastrafa sodir bo‘ladi. Ya’ni, biz s uvni patnis yoki stol ustiga to‘kib yuboramiz, yoki grafinning shisha qopqog‘i stakan ustiga tushib ketib, uni sindirishi mumkin”.²⁸

Xuddi shunday ketma - ketlik bundan murakkabroq bo‘lgan jarayonlarda yanada muhimroq bo‘ladi. Bular shunchalik oddiy va tushunarli holatki, biz hayotda bu haqida o‘ylab ham o‘tirmaymiz. Odatga ko‘ra shakllangan mantiq va izchillikning o‘zi bizga yordamga keladi. Lekin, shunisi qiziqki, sahnaga chiqqanimizda biz oddiy harakatlarning ham mantiq va izchilligin yo‘qotib qo‘yamiz. “Eslab ko‘ring, xonanda va aktyorlar go‘yoki limmo-lim to‘ldirilgan bakallarni u yoqdan bu yoqqa chayqaltirishadi. Yana eslab ko‘ring, ular ana shu limmo - lim bakaldagi ichimlikni bir ko‘tarishda ichib yuborishadi - yu, lekin tiqilib qolishmaydi. Hayotda xuddi shu ishni qilgan odam albatta tiqilib qoladi, yoki ichimlikning to‘rtdan uch qismi yoqasiga va kiyimiga to‘kilib ketadi. Asrlardan beri aktyorlar mana shunday haqiqatdan, mantiq va izchillikdan yiroq bo‘lgan harakatlarni bajarib kelishadi. Bunday holat shuning uchun ham sodir bo‘ladiki, biz sahnada kartondan yasalgan, bo‘sh turgan bakaldan rostakam vino ichmaymiz. Bu yerda bizga mantiq va izchillikning keragi yo‘q.

Biz hayotda bu haqda o‘ylab o‘tirmaymiz, ammo hatti - harakatlarimiz mantiqli va izchil bo‘ladi. Nima uchun? Chunki ular bizga haqiqatan ham kerak, va biz ularni odatiy holda amalga oshirish uchun hamma narsani qilamiz, va buning uchun zarur bo‘lgan narsalarni ong osti tuyg‘ularimiz bilan his qilib turamiz. Real hayotda bizning ong osti yoki mexanik harakatlarimizda mantiq va izchillik mavjud. Ular odatiy, ya’ni, kundalik hayotimizda beixtiyor ishtirok etadi.

Lekin bizning insoniy tabiatimizga sahnaviy hatti - harakatning keragi yo‘q. Biz ularni o‘zimizga kerakdek ko‘rsatamiz, xolos. Eng qiyini, ehtiyoj bo‘lmagan narsani bajarish. Bunday vaziyatlarda “shunchaki” harakat qilasiz, lekin bu narsa sahnada shartlilikka, yolg‘onga olib kelishini bilib turasiz. Nima qilish kerak? Alohida - alohida, kichkina,





²⁸ Jean Benedetti , Konstantin Sianislavsky. An actor's work : a student's diary. Routledge, 2008.164- bet.

mantiq va izchillikka asosan terib chiqilgan hatti - harakatlardan katta hatt i- harakatlarni shakllantirish lozim.

Sahnaviy harakatning mantiqiy yo‘nalishini his qilish, to‘g‘ri ketma- ketlikda bir necha bor takrorlashning o‘ziyoq uni mushaklar va boshqa xotiralarda jonlanishiga turtki beradi. Ana shunda siz hatti - harakatlaringizning haqqoniyligini his qilasiz, haqiqat esa qilayotgan ishingizning haqqoniyligiga ishonchni uyg‘otadi. Qachonki, aktyor shunga erishsa, hatti - harakatlarining mantiqiy va izchil bo‘lishiga ko‘nikma hosil qilsa, tabiati uni tushunsa va qabul qilsa, shundagina to‘g‘ri hatti - harakat rol hayotiga kirib boradi va xuddi real hayotdagidek beixtiyor amalga osha boshlaydi.

Izchilligi va mantig‘i bo‘lmagan bo‘lmagan narsaga samimiy ishonish mumkin emas. Hayotda shunday holatga duch kelinganda, bu umumiy qoidadan chetga chiqishni, alohida hodisaga taalluqli ekanligini anglatadi. Bunday holatlarda mantiqsizlik va uzluksizlik ba’zan sahnada ham ishlatiladi. Qolgan vaqtlarda har doim mantiq va izchillikni ta’minlashni diqqat bilan kuzatib borish lozim, toki hammasi oxirgi nuqtasigacha mantiqiy va izchil bo‘lsin. Bularsiz his - tuyg‘ular, obrazlar va hatti - harakatlarni “shunchaki” yetkazib berishga yo‘liga tushib qolasan. Bunday ijro ko‘rsatib berishga, yolg‘on o‘yinga olib keladi. Buni biroz yengilroq mashqlardan, mantiqiy va izchil bo‘lgan buyumsiz hatti

• 
  harakat mashqidan boshlash lozim. Bunday mashqlar katta, to‘liq bir hatti - harakatni shakllantiruvchi kichik harakatlarning mantiq va izchilligini topishga o‘rgatadi.
  

Bunday mashqlar orqali qo‘lni ishga o‘rgatish kerak, xayolingizga kelgan xilma - xil buyumsiz hatti-harakatlar va butun bir sahnaviy ko‘rinishlar yordamida doimiy mashq qilish lozim. Qachonki siz ularni farqlay olsangiz, mantiq va izchilligining mohiyatini ilg‘ab olsangiz, ko‘nikma hosil qilsangiz haqiqatni his qilasiz. Haqiqat bor joyda - ishonch ham bor, ishonch bor joyda-“beixtiyoriylik ostonasi” yaqin bo‘ladi.

Mana shunday mashqlar yordamida o‘z diqqatingizni jamlashga o‘rganganingizdan keyin, uni ichk i olamingizga ham yo‘naltirishga harakat qiling. Bu jarayonda his - tuyg‘ularning mantiqiy va izchilligi

yanada ko‘proq talab etiladi. Mantiq va izchillik ijodiy jarayonda o‘ta

zarur va kerak”.²⁹