O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

BOB

AKTYORLIK MAHORATI TEXNIKASI

Diqqat

Odatda, biror millatning tilini o‘rganishda avvalo shu tilning o‘ziga xos xususiyatlari, tilning so‘z boyligi, kelib chiqish va rivojlanish tarixi bilan tanishuv jarayoni amalga oshirilsada, asosiy ish uning alifbosini o‘rganishdan boshlanadi. Musiqali teatr aktyorligi mahorati sirlarini o‘rganish ham xuddi dramatik teatr aktyorligi mahoratini egallash singari, uning alifbosi bo‘lmish aktyorlik texnikasi, uning o‘zagi bo‘lmish diqqat, baholash, hatti-harakat qilish kabi unsurlarni qayta o‘rganib chiqishdan va egallashdan boshlanadi. Diqqat - ushbu unsurlarning eng avvalidan joy oladi. K. S. Stanislavskiy ta’biri bilan aytganda, sahnada diqqatni jamlay bilish, uni biror ob’ektga yo‘naltira olish - maqsad yo‘lida qilinadigan hatti-harakat jarayonini o‘zlashtirishning debochasidir.

Aktyor ijodini diqqat unsurisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Chunki diqqat elementi haqida gapirganimizda biz hatti - harakatning boshlanganligini nazarda tutamiz. Bunga erishish uchun sahnada hamma narsani boshidan, ya’ni, o‘tirish, turish, yurish, eshitish va ko‘rish kabi vazifalarni bajarishni yangidan boshlab o‘rganamiz.

Agar talabani sahnaga chiqarib, pardaga qarang, deb topshiriq bersangiz u hech narsa qilmasdan, ko‘pchilik uni kuzatayotganligidan qandaydir noqulaylik sezib, pardaga shunchaki qarab turaverishi mumkin. Aslida hech narsani ko‘rmaydi. Agar siz talabaga parda qanday matodan tikilganligini, uning rangi qanaqaligini, eni va bo‘yi taxminan qancha ekanini, jim - jima qatlamlari qalin yoki siyrak ekanligini aniqlab berishni so‘rasangiz, u bu topshiriqni ixtiyoriy - faol amalga oshirishi mumkin. U endi pardaga shunchaki qarab turmaydi, oldiga qo‘yilgan vazifadan kelib chiqib, diqqat bilan uni o‘rganadi, taxminlarni chamalab ko‘radi, ya’ni, fikrlay boshlaydi.

Diqqat o‘z tabiatiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: beixtiyoriy va ixtiyoriy diqqat. Faraz qiling - siz hovliga chiqib, daraxt tagida o‘rnatilgan skameykaga o‘tirdingiz. Go‘yo hech narsani o‘ylamayotganday, dam

olayotgandeksiz. Aslida diqqatingizni turli - turli narsalar o‘ziga torta boshlaydi: hovlida koptok tepayotgan bolalar, daraxt shoxidan to‘kilayotgan barglar, mashinaning qattiq chalingan signali va hokazo narsalar har lahzada sizning diqqatingizni band etadi va ular yangilari bilan almashinib turadi. Bu - beixtiyoriy diqqat bo‘lib, o‘z xarakteriga ko‘ra sust, faol emas. Ixtiyoriy diqqat esa inson ongida sodir bo‘layotgan jarayon bilan bog‘liq va shuning uchun ham o‘z xarakteriga ko‘ra faollik kasb etadi. Aytaylik, yuqoridagi manzarada koptok tepayotgan bolalarning biri o‘zining chaqqon va juda chiroyli harakatlari bilan sizni qiziqtirib qo‘ydi. Endi siz uni daqqat bilan kuzata boshlaysiz, yana shunday harakatlar bilan darvozaga to‘p kiritishini poylaysiz, uning mashhur futbolchilar singari chaqqon va tezkor harakatlariga mahliyo bo‘lasiz, kelajagini oz bo‘lsada tasavvur ham qilib ko‘rasiz. Ob’ekt sizning fikringizdan joy oladi. Beixtiyoriy diqqat - ixtiyoriylik kasb etadi. Agar sizning fikringizdan joy olgan ob’ektga qiziqish ma’lum bir vaqt o‘tgach so‘nsa va diqqatingiz boshqa o’ektga ko‘chsa, diqqat sustkashlik ko‘rinishiga keladi. Aksincha, ob’ektga qiziqish tobora ortib, siz hamma narsani unutib, butun vujudingiz bilan uni kuzatishda davom etsangiz, unga berilib ketsangiz, bu hol diqqatning cho‘qqisiga olib keladi. Talaba ana shu darajada diqqatn jamlay olish va fikriy mushohada qila bilish qobiliyatiga erishishi uchun ishni sahnaviy diqqatni rivojlantirishga yo‘naltirilgan oddiy mashqlardan boshlash maqsadga muvofiq.

Diqqat ob’ektlari o‘z xarakteriga ko‘ra ikki yo‘nalishga - tashqi diqqat va ichki diqqatga ajratiladi. Tashqi diqqat ob’ektlari - aktyorning atrofidagi jihozlar, buyumlar, jamiki moddiyat, jonli va jonsiz narsalar va tovushlar. Ichki diqqat ob’ektlari - aktyorning ochlik, chanqoq, og‘riqni his qilishi, tasavvur va fantaziya yordamida shakllangan timsollar, o‘y- fikri va his - tuyg‘ulari, xayolan o‘z e’tiborini ma’lum bir manzaraga, shirin yoki achchiq xotiraga, mushohadaga yo‘naltira bilish qobiliyati.