O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi

6-topshiriq.  Matnni  o‘qing.  Ma‘lumotlardan  foydalanib  dialogik  nitq 

tayyorlang.

 

Nashr  turlari  va  xillari  rang-barangdir  va  ularning  tahririda  o‗ziga  xos  talab, 

muammolar  mavjud.Siyosiy,  ijtimoiy-ommaviy,  adabiyotlar  matnining  tahriridagi 

asosiy mezonlar – ishonarlilik, dalillanganlik, asoslanganlikdir. Quruq bayonchilik 

va    safsatabozlikdan,  yuzaki  va  sayoz  sharhlardan,  ko‗chirma  (sitata)bozlikdan 

qochish zarur.  

Ijtimoiy-siyosiy  nashrlar  matn  qurilishidagi  o‗ziga  xoslik  -  tashviqot  va 

targ‗ibot bo‗lib, unda lisoniy-uslubiy vositalarni tanlash va qo‗llash tamoyillariga 

e‘tibor  beriladi.  Siyosiy-mafkuraviy  atamalarni  qo‗llashning  o‗ziga  xosligi  – 

ommaviylik,  tushunarlilik  va  ta‘sirchanlikni  ta‘minlovchi  omillarga  asoslanadi. 

Ijtimoiy-siyosiy  nashrlar  tahririda  rasmiy  nutq  uslubi  maromlariga  asoslanish 

lozim. 

Ilmiy-texnikaviy  nashrlar  oldiga  qo‗yiladigan  talablar  juda  jiddiydir  va 

nashrning  kimga  mo‗ljallanganligiga  bog‗liq.  Ilmiy  adabiyotning  janr  turlari  va 

lisoniy-uslubiy, matniy o‗ziga xos bo‗lib, ularning turlari va ularning bayon qilish 

tarzi, matn qurilishi turlichadir. Ilmiy-texnikaviy adabiyotlarda milliy atamalardan, 

ko‗chirmalardan foydalaniladi, manbalarga havola qilinadi. 

Ilmiy  nashr  matnida  ilmiy  uslub  marom  va  mezonlarga  asoslaniladi: 

bayonning  xosliligi,  mantiqiyligi,  isbotlanganligi,  tasvirlash,  ta‘riflash,  tahlil  va 

muhokama  yuritishning  lisoniy-uslubiy  o‗ziga  xosligi.  Ilmiy  matnlarda  turli  xil 

ishoralar,  chizma  va  formulalar,  hisob-kitoblarni  berish  usullari  va  tartiblaridan 

foydalaniladi. Ilmiy adabiyotlarni ruknlash va sarlavha tanlash muammosi alohida 

ahamiyatga ega.  

---

209 

 

Ilmiy-ommabop adabiyotlar ijtimoiy-ma‘rifiy maqsadga yo‗naltirilgan bo‗ladi 

va ilmiy bilimlarni ommalashtirishga xizmat qiladi. Ilmiy-ommabop bayon oldiga 

qo‗yiladigan  asosiy  talablar  -    matnning  mantiqiy,  lisoniy,  uslubiy  sifatlariga 

asoslanadi.  Sof  ilmiy  bayondan  ―qochish‖  zarur.  Ilmiy-ommabop  nashrlar  uchun 

xos bo‗lgan matniy, lisoniy, uslubiy nuqsonlarni bartaraf etish zarur. 

Ilmiy axborot beruvchi adabiyot turlari ko‗p bo‗lib, birlamchi va ikkilamchi 

axborotlardan tashkil topadi: nashr etilgan va nashr etilmagan axborotlar. Bularda 

axborotni  qayta  tahlil  qilish,  umumlashtirish  va  baholash  xususiyatining 

ustuvorligiga e‘tibor beriladi. Ilmiy axborotning kimga mo‗ljallanganligi va bayon 

uslubi ham alohida ahamiyatga ega. 

Bibliografik  ko‗rsatkichlar  va  bibliografik  sharhlarni,  referativ  jurnallar, 

referativ  to‗plam  yoki  maxsus  nashrlarni  tahrir  qilish  talablari  o‗ziga  xosdir: 

ularning matniy tuzilishi, tarkiblanish xususiyatlari bir-biridan farq qiladi.  

Bildirgich  adabiyot  turlariga:  qomuslar,  lug‗atlar,  bildirgichlar  kiradi. 

Qomuslar  va  ularning  turlari  bir-biridan  farq  qiladi:  umumiy,  sohaviy,  kasbiy. 

Bular hajman turlicha bo‗lishi mumkin. Qomuslarni tuzishning o‗ziga xos qoida va 

mezonlari mavjud. Lug‗atlar va ularning turlari rang-barangdir: umumiy lug‗atlar, 

tarjima  lug‗atlari,  izohli  lug‗atlar,  imlo  lug‗ati,  talaffuz  lug‗ati;  sheva  va  lahja 

lug‗atlari,  olinma  (o‗zlashtirma)  so‗zlar  lug‗ati,  terminlar  va  kasb-hunar  lug‗ati. 

Bularning tahririda oldindan tayin etib olingan tamoyillariga amal qilinadi. 

 

Matnni  tahrir  qiluvchi  matn  bibliografiyasiga,  keltirilgan  ko‗chirmalarning 

yozilishiga  e‘tibor  berishi  lozim.  Masalan,  bibliografik  ma‘lumotlar  quyidagi 

tartibda  beriladi:  muallif  (familiyasi,  ismi,  otasining  ismi),  asarning  umumiy 

sahifasi: Do‗stmurodov R.D., Fayziyev SH.N. Audit- T., «IQTISOD–MOLIYA», 

2008, 178-b; Abdurahmonov G‗. So‗z mulkining sultoni // O‗zbek tili va adabiyoti, 

2002, 1-son, 20-23 betlar.