|
darajada rivojlangan boʻlishi talab qilinadi. Tinglab tushunishning eng murakkab
turi radio yoki magnitofondan eshitiladigan monologik nutqni idrok etishdir.
Bunda avvalo nutqning umuman hech kimga qaratilmaganligini aytish lozim.
Tinglovchi soʻzlovchini koʻrmaydi, axborot bittagina tinglash kanali orqali keladi.
Monologik nutq vaqtida tinglovchi har holda mimikani, masalan, lektor mimikasini
kuzatib borishi mumkin. Yozilgan nutqni tinglab tushunishni juda ham
murakkablashtiradigan ikkinchi faktor yozilgan nutqqa ta‘sir koʻrsatuvchi
nuqsonlar sababli paydo boʻladigan tovush kamchiliklaridir. Maxsus olib borilgan
tadqiqotlarda tovush signallarini hatto, eng yuqori darajada yozib olinganda ham
axborotni qabul qilish va qayta ishlashga ta‘sir koʻrsatuvchi kichik nuqsonlarni
yo‗q qilib boʻlmasligi isbotlangan. Apparatlarning buzuqligi tufayli paydo boʻlgan
nuqsonlar aytilayotgan fikrlar mazmunini tushunmaslikni tushinish mumkin.
Dialogik nutqdan faqat spektakl va radiopostanovkani tinglashda foydalanish
mumkin. Shubhasiz, monologik nutqni tinglab tushunish amaliy jihatdan muhimdir,
chunki, koʻpincha dialogik nutq ichiga monologik nutq elementlari kirib qoladi.
Bundan tashqari, qisqa monologlarni idrok etishga doir nutq koʻnikmasining oʻzi
keng tarqalgan. Tovush yozish texnikasi rivojlangan hozirgi sharoitda yozib
olingan nutqni tinglab tushunishni talab sifatida qoʻyish lozim. Binobarin, yozib
olingan nutqni tinglab tushunish koʻnikmasi til ustida mustaqil ishlashning eng
muhim vositasidir. Shu bilan birga chet tilini oʻrganishga ajratilgan soatlar
miqdori cheklangan sharoitda til materialini muayyan doirada cheklamay,
oʻquvchilarning hamma yoki koʻpchilik mavzularga doir ovozli nutqning har xil
turlarini eshitib tushunishini talab qilib boʻlmasligi ayondir. Hozirgi vaqtda nutqni
idrok etish qiyinligini va amaliyot hajmining kamligini hisobga olib, birmuncha
kichikroq talablar qoʻyish maqsadga muvofiqdir: oʻquvchilar oʻrganilgan
materiallar boʻyicha turmush mavzusidagi shaxsan oʻzlariga yoki bevosita
muloqot jarayonida auditoriyaga qaratilgan ovozli (dialog) nutqni yoki normal
36
temp va soʻzlovchining aniq diksiyasi bilan magnit plyonkasiga yozilgan
(monolog) nutqni tushuna olishlari kerak. Tinglovchilar nutqni tinglab tushunishni
amalga oshirish uchun oʻzlashtirishlari lozim boʻlgan konkret koʻnikmalarni
belgilashga harakat qilamiz. Bunda koʻnikmalarning ikki guruhini: ogʻzaki
tushunish bilan bogʻliq koʻnikmalar va predmet hamda mantiqiy tushunish uchun
zarur boʻlgan koʻnikmalarni koʻrsatish mumkin. Birinchi guruhni bilish protsessni,
tovush kodini tovush motor kodiga aylantirishni va tasviriy tekstlarni ogʻzaki
tushunishni ta‘minlovchi koʻnikmalar tashkil qiladi.
Hozirgi zamon metodikasi ana shu guruhga quyidagilarni kiritadi: 1) tanish va
notanish doirada oʻrganilgan leksika asosida tuzilgan nutq namunalarini bilish
koʻnikmasini; 2) yangi leksik ma‘no bilan toʻldirilgan nutq namunalarini bilish va
tushunish koʻnikmasini; 3) kontekstga tayangan holda oʻxshash soʽzlarni, nutq
namunalarini differensiallash koʻnikmasini; 4) nutq vaziyatiga tayanib
kontekstdagi kam uchraydigan notanish soʻzlarni tushunish koʻnikmasini.
Eng avvalo shuni aytish kerakki, dialog jarayonidagi idrok etish gapirish bilan
uzviy bogʻlangan holda ishlab chiqiladi. Biroq, shunga ham oʻziga xos
xususiyatlarga ega boʻlgan mashqlarni ajratish mumkin.
Hozirgi
zamon
metodikasi
tanish va notanish
doirada oʻrganilgan
leksika asosida
tuzilgan nutq
namunalarini bilish
koʻnikmasi
yangi leksik ma’no
bilan toʻldirilgan
nutq namunalarini
bilish va tushunish
koʻnikmasini
nutq vaziyatiga
tayanib kontekstdagi
kam uchraydigan
notanish soʻzlarni
tushunish koʻnikmasi
kontekstga
tayangan holda
oʻxshash soʽzlarni,
nutq namunalarini
differensiallash
koʻnikmasi
37
Eng avvalo dialog olib borish uchun luqmaga tez javob qaytarish lozim.
Dialoglarni toʻldirish mashqlari ham juda qimmatli omil hisoblanadi. Bunda bir
suhbatdoshning jumlalari olinib oʻquvchilarga ularni boshqa jumlalar bilan
toʻldirish tavsiya etiladi.
Tinglab tushunish mashqlari dialog protsessida gapirishni ham shakllantirishi
tufayli ikki xil vazifani bajaradi. Zotan, dialogda tinglab tushunish va gapirish bir-
biriga uzviy bogʻliqdir. Monologik nutqni tinglab tushunishga doir nutq mashqlari
eng avvalo, matnni tushunish bilan bajariladigan didaktik vazifaga koʻra
belgilanadi. Agar, eshitilgan matn ichidan eng muhimini ajratib olish vazifasi
qoʻyilsa, quyidagi vazifalar berilishi mumkin: ona tili yoki chet tilidagi matn
mazmunini oʻz soʻzlari bilan qisqacha gapirib berish, reja tuzish, matn yuzasidan
berilgan savollarga javob qaytarish, audiotekst qismlariga sarlavhalar qoʻyish va
hokazo. Agar, tinglab tushunish vaqtida oʻquvchilar diqqatini detallarga jalb etish
vazifasi qoʻyilsa, unda matnga yaqin mazmunda soʻzlab berish, ayrim gaplarga
savollar qoʻyish, gaplar tanlab olish, qahramonni, voqealar boʻlgan joyni
ifodalovchi gaplarni ajratib olish foydalidir. Ammo, shu faktorni hisobga olishning
oʻzi yetarli emas. Didaktik vazifaning Xarakteri yuqoridagilardan tashqari,
oʻqitishning bosqichi va oʻquvchilarning tayyorgarlik darajasiga qarab ham
belgilanadi. Monologik nutqni tinglab tushunish mashqlari gapirishga
dialoglardagidek yaqin boʻlmasada, yetarli darajada bogʻliqdir.
Muloqotning tashqi va ichki shakllari mavjud.
Tashkilotdagi xodimlar tashkilotdan tashqaridagi shaxslar bilan muloqotlari
Do'stlaringiz bilan baham: |
