O`zbekistоn respublikasi оliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi

Boylik,  pul  va  o'lponlarning  tabiati  to'g'risida 
mulohaza
» asarida iqtisodiy inqiroz davrida nima ro'y berishini yorqin va obrazli 
ifodalab  beradi,  uningcha,  odamlar  faqat  etishmovchilikdangina  emas,  ortiqcha 
boylikdan ham  o'lishi  mumkin  ekan. Tasavvur qilingki, deydi u, 10-12  odam  bir-
biridan  ajratilib,  zanjirband  qilingan.  Birida  oziq-ovqat  ko'p,  ammo  boshqa  hech 
narsa  yo'q;  ikkinchisida  esa  kiyim-kechak  serob,  uchinchisida  ichimliklar  ko'p  va 
hokazo,  ammo  ular  bu  mahsulotlarni  almasha  olmaydilar.  Zanjirlar  bu  oddiy 
insonlarga  tushunarsiz  inqirozlarni  keltirib  chiqaruvchi  iqtisodiy  kuchlardir. 
Buagilber  insoniyat  tarixida  XX  asrda  bir  necha  bor  ro'y  bergan  yirik  iqtisodiy 
inqirozlarni oldindan ko'ra bilgandek (ma'lumki, ishsizlik va qashshoqlik sharoitida 
sutlar dengizga to'kilgan, ekin maydonlariga o't qo'yilganligi aniq).  
Merkantilistlardan farqli ravishda u boylikning manbai almashuv sohasi emas, 
balki ishlab chiqarish degan edi. Almashuvni esa ishlab chiqarish rivojining sharti 
sifatidagina qaraydi.  
Buagilber V.Pettidan holi, mustaqil ravishda qiymatning mehnat nazariyasiga 
asos soldi,  u  bozor bahosi va  «haqiqiy  baho»ni  farqlagan,  «haqiqiy  baho  mehnat 
sarfi bilan belgilanadi», degan. U haqiqiy baho deganda, ishlab chiqarishning turli 
tarmoqlari  o'rtasida  mehnat  taqsimotining  to'g'ri  proporsiyasini  tushungan. 
Shunday  proporsional  taqsimotning  zaruriy  shart-sharoiti  sifatida  ishlab 
chiqaruvchilar orasidagi erkin raqobat yotadi.  
V.Pettidan  farqli  ravishda  (qiymatni  pul  shaklida  ifodalashni  taklif  etgan) 
Buagilber  qiymatning  pul  shaklini  qat'iy  ravishda  inkor  etgan,  shunday  zaruratga 
ehtiyoj  yo'q  degan.  Agar  V.Pettining  diqqat  markazida  pullar  v  boshqa  tovarlar 
o'rtasidagi  almashuv  munosabatlari  turgan  bo'lsa,  Buagilberning  e'tibori 
tovarlarning  tovarga  bevosita  munosabati,  ya'ni  tovarlarning  to'g'ridan-to'g'ri 
almashuviga  qaratilgan  edi.  Buagilber  uchun  shu  narsa  xarakterli  ediki,  u  pulga 
keskin  qarshi  bo'lgan,  pulda  barcha  yovuzlik  va  ofatlarning  manbai 
mujassamlangan,  tovarlarning  «haqiqiy  baho»  asosida  almashuvi  buzilishining 
sababi  ham  shunda  deydi  u.  U  oltin  va  kumushni  buyuk  yovuzlik  deb  baholaydi, 
pulga  qarshi  mutaassiblik  (fanatizm)  bilan  kurashadi.  Pulning  yagona  yaxshi 
tomoni shundaki, u almashuvni osonlashtiradi. Oltin va kumush o'rnini qog'oz pul 
bemalol  qoplaydi.  Ko'rinib  turibdiki,  olim  pulning  barcha  funksiyalarini  tushunib 
etmaydi.  Pul  umumiy  ekvivalent  bo'lib,  uning  rolida  qiymatga  ega  bo'lgan 
tovarlargina  xizmat  qilishi  mumkin.  Shu  sababli  uningcha,  tovar  ishlab 
chiqarilishini  saqlagan  holda,  pulni  yo'q  qilish  kerak.  Shu  erda  u  iqtisodiy 
munosabatlarning  ikki  shakli  o'rtasidagi  chambarchas  aloqani  tushunmadi,  uning 
bir shaklini (tovar) saqlab, ikkinchi (pul) shaklini yo'q qilmoqchi edi.  
Olim tovar ishlab chiqarishning asl maqsadi faqat iste'molni qondirishda deb 
xato o'ylagan (iste'mol va almashuv uchun). 
Demak, Buagilberning eng buyuk xizmati shundaki, u qiymatni sarflangan ish 
vaqtiga  tenglashtirdi.  Lekin  u  tovar  ishlab  chiqarishning  qulay  tomonini  saqlagan 
holda  uning  salbiy  tomonlarini  tugatishni  orzu  qiladi.  Agar  Pettining  iqtisodiy 
ta'limotida almashuv qiymati asosiy bo'lsa, Buagilberda iste'mol qiymati bosh rolni 
o'ynadi. Aslida ularni bir-biridan ajratib bo'lmaydi.  
Buagilber  qarashlaridagi  cheklanganlik  (faqat  dehqonlarni  himoya  qilishi, 
sanoat  va  savdoni  etarlicha  baholamasligi),  bizningcha  tarixan  bo'lib,  Fransiya 

---

 
130 
kapitalizmi  rivojining  xususiyatlaridan  kelib  chiqadi,  nazariy  jihatdan  orqaga 
qarash  bor. Agar  Angliyada  sanoat, savdo  va  hatto  qishloq xo'jaligida  kapitalistik 
munosabatlar  to'la  g'alaba  qozongan  bo'lsa,  uning  iqtisodiyoti  mehnat  taqsimoti, 
raqobat, kapital va ishchi kuchlarining faolligi bilan xarakterlanar edi; Fransiyada 
esa bu munosabatlar endi shakllana boshlagan edi, xolos.