O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta'lim vazirligi

5-Ma‟ruza: . IQTISODIY XULQ-ATVORNING PEDAGOGIK -PSIXOLOGIK 
ASOSLARI 
 
Reja 
 
1. Iqtisodiy xulq-atvorning psixologik va pedagogik asoslari 
2. Iqtisodiy xulq-atvorni shakllantirish ta‘lim maqsadlaridan biri sifatida 
3.  Iqtisodiy  tarbiya  nazariyasi  fanining  atamalari  va  ularning  shaxs  hulq-atvorini 
shakllantirishdagi о‗rni 
4. Marjinalizm: naflilik va xaridor tanlovi nazariyasi. Iqtisodiy xulq-atvorning shakllanishi 
 
Asosiy  tayanch  tushunchalar  va  atamalar:  Bixeviorizm,  stimul,  reaksiya,  motivatsiya, 
manfaatlar,  madsad,  faoliyat,  natija,  ekstroversiya,  introversiya,  ehtiyojlar,  qiziqish,  xulq-atvor, 
tanlov, mehnat, vaqt, pedagogik qonunlar, iqtisodiy atamalar, bitim, firma, raqobat, tadbirkorlik, 
marjinalizm, naflilik, meyoriy naflilik, befarqlik egri chizig‗i, byudjet chizig‗i,  
 
1. Iqtisodiy xulq-atvorning psixologik va pedagogik asoslari 
 
Ma‘lumki,  ijtimoiy  yо‗naltirilgan  bozor  iqtisodiyotiga  asoslangan  jamiyat  qurishdagi 
ijtimoiy,  iqtisodiy  islohotlar  insonni  har  tomonlama  kamolotga  yetkazishga,  turmush  darajasi, 
farovonlikni  ta‘minlashga  qaratilgan.  «Chunki,  hayot  bor  ekan,  inson  bor  ekan  har  qaysi  toifa 
о‗zining  manfaatlarini  qandaydir  yо‗llar  bilan  amalga  oshirishga  harakat  qiladi,  bu  hayotni 
qanday tashkil qilish lozim, inson, oila qanday sharoitda tinch va baxtli yashashi mumkin, degan 
masalalar  atrofida  fikr  yuritadi,  kerak  bо‗lsa  qonuniy  yо‗llar  bilan  о‗z  maqsadlariga  erishishga 
intiladi»
35
. 
Inson  о‗z  oldiga  qо‗ygan  maqsadiga  yetishga  intilar  ekan,  uning  faoliyati  zaminida  о‗z 
oilasining moddiy sharoiti hamda manfaatlari ustuvor ahamiyatga ega. 
Ma‘lumki,  pedagogikaning  metodologik  asosi  falsafa  bо‗lib,  kо‗plab  pedagogik 
konsepsiyalar,  tarbiya  tizimi  falsafiy  nazariyalarga  asoslanadi.  Hozirgi  zamon  pedagogik 
konsepsiyalar:  pragmatizm,  neopozitivizm,  eksiztensializm,  neotomizm,  bixeviorizm  muvofiq 
ravishdagi falsafiy yо‗nalishlarga tayanadi. 
Ularning  orasida  insonda  iqtisodiy  fikrlash,  tafakkurni  shakllantirish  masalalariga  alohida 
diqqat qaratgan yо‗nalish bixeviorizm
36
 hisoblanadi. 
Bixeviorizm  -  psixologik-pedagogik  konsepsiya  bо‗lib,  insonga  texnokratik  tarbiya  berish 
nuqtai  nazaridan  yondashadi.  U  inson  haqidagi  fandagi  erishilgan  yutuqlarga  asoslanib,  uning 
                                                 
35
  I.A.Karimov  ―Bizning  bosh  maqsadimiz  jamiyatni  demokratlashtirish  va  yangilash,  mamlakatni  modernizatsiya  va  isloh 
qilishdir‖. T.: О‗zbekiston, 2005, 12-13-betlar. 
36
 Inglizcha. Bihavior-о‗zini tutish, sa‘i-harakat, tanlov.
 

---

manfaatlari, ehtiyojlari, qobiliyati, say-harakati va tanloviga ta‘sir etuvchi omillarni tadqiq etadi 
va bunda zamonaviy metodlardan foydalanadi. 
Klassik  bixeviorizmga  taniqli  amerikalik  filosof  va  psixolog  J.Uotson  asos  solgan.  U 
insonning  say-harakati,  tanlovi,  reaksiyasi  stimulga,  uning  ruxiyati  psixologiyasiga  ta‘sir 
qilishiga,  unda  qandaydir  his-tuyg‗ular  uyg‗onishiga,  qо‗zg‗atilishiga  bog‗liqligi  haqidagi 
qoidalar bilan fanni boyitadi. 
Inson faoliyati motivatsiyaga asoslanadi. Motivatsiya - biologik jihatdan insonning irsiy va 
tо‗plangan  tajribasi  asosida  individual  va  guruhiy  ravishda  ehtiyojlarini  qondirishga 
yо‗naltirilgan,  undaydigan  tuyg‗u.  Motiv  esa  insonning  biron  bir  faoliyat  yuritishga 
yо‗naltiruvchi,  undovchi  ichki  his-tuyg‗u  bо‗lib,  u  ehtiyoj,  xohish,  qiziqish,  intilish  bо‗lishi 
mumkin. 
Insonning  turli-tuman  darajadagi  aqliy  va  jismoniy  qobiliyati,  irodasi  bir  butun  bо‗lib 
birlashuvi  natijasi  motivatsiya  bilan  birgalikda  uni  harakatga  soluvchi  kuch  bо‗lib  namoyon 
bо‗ladi. 
Shaxsning xulq-atvori shakllanishi qator omillarga bog‗liq.  
Ular: 
• Shaxsning tabiiy fazilati, tabiatan berilgan о‗ziga xos psixologik xususiyatlari. 
• Shaxsning о‗ziga xos boshqarish tizimi - «men obrazi». 
• Uni о‗rab turgan atrof-muhit va boshqalar. 
Shaxsning  tabiiy  hislatlari  tug‗ilgan  vaqtidan  boshlab  mavjud  bо‗lib,  uning  faolligi, 
ta‘sirchanligi,  о‗zini namoyon qilishi va boshqalarda ifodalanadi.  Ta‘sirchanlik shaxsning asabi 
qо‗zg‗aluvchanligining  turli  darajasida,  uning  atrofi,  olamga  bо‗lgan  munosabatini  kо‗rsatib 
beruvchi  his-tuyg‗ularining  shiddatkorligida  namoyon  bо‗ladi.  XX  asr  20-yillarining  boshlarida 
shvetsariyalik  psixolog  K.G.Yung  shaxsning  psixologik  xususiyatlarini  «ekstraversiya»  va 
«intraversiya» tushunchalari orqali ta‘riflab berishni taklif etdi. 
Ekstroversiya  (extra-tashqari)  insonning  shunday  psixologik  harakatlarini  kо‗rsatib 
beradiki, bunda u о‗zining qiziqishlarini tashqi omilga, tashqi obyektlariga qaratadi. Ba‘zan buni 
о‗zining  ichki  his-tuyg‗ulari,  qiziqishlari,  о‗zining  shaxsiy  ahamiyatini  pasaytirish,  e‘tibor 
bermaslik evaziga ham amalga oshiradi. 
Ekstravertlarga 
hulq-atvorning 
ta‘sirchanlik, 
samimiylik, 
tashabbus 
kо‗rsatish, 
kommunikAbellik, ya‘ni boshqalar bilan tezda til topishib ketish kabilar xos. 
Introversiya (intro-ichki) shaxsning о‗z mafaatlariga, ichki olamiga, о‗z qarashlariga diqqat-
e‘tibor qilish bilan ajralib turadi. 
Introversiya  -  ekstroversiyaning  hissiy  tavsiflar  bilan  birga  qо‗shilib  kelishi  shaxs 
temperamentlarini
37
 belgilab beradi. 
Tempramentning eng mashhur turlari (sangvinik, melanxolik, flegmatik, xolerik) miloddan 
avvalgi asrda Gippokrat tomonidan joriy qilingan bо‗lib, ularning nomlari hanо‗zgacha saqlanib 
qolgan, lekin mazmuni о‗zgargan. 
Shaxsning  tavsifi  uning  harakteri,  ya‘ni  insonning  hulq-atvorini  uning  ishga,  narsalarga, 
boshqa  kishilar  va  о‗ziga  munosabatini  belgilab  beradigan  borqaror  psixologik  xususiyatlar 
yig‗indisidir. 
Shuningdek, harakterga xos xususiyatlarning qarama-qarshiligini: prinsipiallik-prinsipsizlik, 
saxiylik  -  isrofgarlik,  mehnatsevarlik  -  dangasalik,  puxtalik  —  pala-partishlik  va  hokazolarda 
ifodalanadi. 
Shaxsning tabiatan beriladigan hislati bilan bog‗liq psixologik xususiyatlari orasida alohida 
ajralib turuvchi hislati bu uning qobiliyatidir. 
Qobiliyat  -  shaxsning  о‗zida  bilim,  malaka,  kо‗nikmalarni  hosil  qilish  tezligi,  biron  bir 
faoliyat, ishni bajara olish imkoniyati, layoqatini ifodalaydi. 
Shaxsning hulq-atvorini belgilovchi ikkinchi tomon uning ehtiyojlaridir. 
                                                 
37
  Temperament  –  lot.  Temperamentum  –  qismlarining  tegishli  nisbati,  mutanosiblik,  Uni  psixologiya  fanida 
chuqur о‗rganiladi. 

---

Ehtiyojlar  manfaatni,  manfaat  esa  maqsadni  keltirib  chiqaradi.  Inson  maqsadini  amalga 
oshirishga  intilishi  motivatsiya,  motivatsiya  esa  iqtisodiy  stimullarni,  ya‘ni  rag‗batlantiruvchi 
kuchlarni yuzaga keltiradi. 
Shunday  qilib,  insonning  xulq-atvorini  bir  tomondan  tabiatdan  berilgan  qobiliyat, 
temperament  belgilasa,  ikkinchi  tomondan  uni  ehtiyojlari  va  ularni  qondirishning  obyektiv 
zaruriyati belgilaydi va bir butun holda inson shaxsida gavdalanadi. 
Inson  ehtiyojining  xilma-xilligi  uning  faoliyati  sababini  tashkil  etadi.  Ma‘lum  bir 
mutaxassislikni  egallash  va  muvafaqqiyatli  faoliyat  yuritish  uchun  qiziqish  ham  muhim 
ahamiyatga egadir. 
Agar  shaxs  о‗zi  bajarayotgan  ishga  qiziqmasa  uni  kо‗pincha  xafsalasizlik  bilan  «qо‗ldan 
ketgancha» bajaradi. Shuning uchun ham xalqimizda «Bо‗ynidan boylangan it ovga yaramaydi»- 
degan naql bor. 
Qiziqish - insonning u yoki bu narsaga, ishga diqqat-e‘tibor qaratishi, ixlos qо‗yishi, agar u 
bajaradigan ish bо‗lsa bajarishga astoydil kirishishi, xullas inson ehtiyojining namoyon bо‗lishini 
о‗ziga xos shakli bо‗lib, u kishida ijobiy his-tuyg‗u uyg‗otadi. 
Insonning  murakkabligini  yana  bir  namoyishi  sifatida  uni  nafaqat  manfaat  balki,  biron-bir 
narsaga,  faoliyatga  qiziqishi  hozirgi  iborada  «hobbi»si  bо‗lishi  ham  о‗ziga  xos  ehtiyoj  bо‗lib 
namoyon bо‗ladi. 
Insonning  qiziqishi  nihoyatda  xilma-xil.  Masalan:  musiqa,  rasm  chizish,  texnikaga,  badiiy 
adabiyot, sportga qiliqish va hokazo. Xullas, bu rо‗yxatni о‗zoq davom ettirish mumkin. 
Inson  о‗z  qiziqishi  tufayli  biron  bir  maqsad  qо‗yadiki,  uni  amalga  oshirish  oxir-oqibat 
ehtiyojlarni qondirish, ya‘ni iste‘molga borib taqaladi. 
«Ehtiyojlar - sabab - qiziqish obyekti - faoliyat maqsadi -ehtiyojlarni qondirish» tarzida yuz 
beradi. 
Qiziqish insonning faqatgina ichki his-tuyg‗usi bо‗lib qolmay, unga tashqi muhit ham katta 
ta‘sir  kо‗rsatadi.  Insonning  xulq-atvori,  о‗zini  tutishi  tanlovi  murakkab  jarayon  bо‗lib,  uning 
motivlari eng avvalo, ehtiyojlar bilan bog‗liq. 
Insonning  u  yoki  bu  harakatini  amalga  oshirish,  u  yoki  bu  narsani  tanlashida  о‗z  nuqtai 
nazari, boshqalardan farqlanuvchi о‗z motivatsiyasi bor. 
Har  bir  insonning  intilishi,  qiziqish  xohishi  asosini  hayotga,  yashashga  bо‗lgan  intilish 
tashkil etadi. U esa insonni zurriyot qoldirishga va о‗zini о‗zi saqlash instintktida ifodalanadi. U 
о‗z navbatida boshqa intilish va qiziqishlarni taqozo qiladi va boshqalari bilan bog‗lanib ketadi. 
Insonlar say-harakati, tanlovi sabablarini tadqiq  qilgan taniqli  olimlardan biri  Maks Veber 
(1864-1926, sotsiolog, tarixchi) bо‗lib,  u о‗zining iqtisodiy-ijtimoiy hayotga liberal  yondashishi 
bilan ajralib turadi. 
M.Veber sotsiologiya asoschilaridan biri bо‗lib inson faoliyatini 4 tipga bо‗ladi. 
Birinchi, harakat muayyan maqsadga aniq samarali yо‗naltirilgan (zweckrationell). Mavjud 
vosita,  mablag‗lar  kutilgan  maqsadga  yetishish  uchun  ishlatiladi.  Ikkinchi,  qadriyatlar  nuqtai 
nazaridan  ratsional  (wertrationell),  uchinchi,  muayyan  extiros  va  emotsiyalar  (affektrationell), 
tо‗rtinchi,  takrorlanuvchi  an‘analar  va  urf-odatlar  nuqtai  nazaridan  ratsional  (traditionell). 
Ularning barchasi bir butun bо‗lib, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotini aks ettiradi. 
Birinchi  tipga  ajratilgan  faoliyat  oqilona,  samarali.  U  ongli  va  aniq  qо‗yilgan  maqsadni 
amalga oshirishga qaratilgan bо‗lib, shu maqsadga yetaklovchi vositalardan ham foydalaniladi. 
Harakatning  ikkinchi  tili  shu  ma‘noda  oqilonaki,  u  harakat  qilayotgan  shaxsning  axloqiy 
yoki  diniy  qarashlari  yoki  nimani  qadrlashi  nuqtai  nazaridan  yondashiladi.  U  kо‗pincha 
yozilmagan  qonun-qoidalardan  iborat  bо‗lishi  mumkin.  Masalan,  chо‗kayotgan  kemani  uning 
kapitani hammadan keyin oxirida tark etadi. 
Uchinchi tip harakat g‗ayri tabiiy rag‗batga bо‗lgan nazoratsiz reaksiya tarzida yoki asabiy 
tarzda yuz berib, oqilona harakatlar bilan о‗ylanmay qilingan harakatlar orasida turadi. 
Tо‗rtinchi tip harakat urf-odat, an‘analar asosida о‗ylamay qilingan harakatlar bо‗lib, ularni 
oqilona harakat darajasiga kiritib bо‗lmaydi. 

---

M. Veber g‗arbning о‗ziga xos ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini boshqa sivilizatsiyalarga 
solishtirib,  faqat  g‗arbda  insonlar  uchun  umum  ahamiyatga  ega  fan  vujudga  keldi.  Empirik 
bilimlar,  falsafiy  va  teologik  qarashlar,  donishmandlik,  boshqa  madaniyatlar,  ayniqsa,  Xitoy, 
Hindiston,  Misrda  mavjud  bо‗lgan.  Ammo  bu  yerda  о‗zlashtirilgan  bilimlar  matematik  asosga 
«ratsional dalillar» tajribalar va ilmiy tushunchalarga ega bо‗lmagan. 
Uning fikricha tajriba asosida vujudga kelgan bilimlar bilan taxminiy bilimlarni aralashtirib 
yubormaslik  kerak.  U  G‗arbda  kapitalizmni  vujudga  kelishida  protestantlik  oqimining  roli 
kattaligini ta‘kidlaydi. 
U har qanday davrning axloqi harakatning ma‘lum bir qismini tashkil etadi va u iqtisodiy 
ratsional hayot tarzini shakllanishiga, yuzaga kelishiga tо‗siq bо‗lishi mumkin. 
Shunday  qilib,  inson  harakatining  murakkab  motivlari  ehtiyojlarda  ifodalanadi.  Aynan 
ehtiyojlar ularning say-harakati, xulq-atvori va tanlovini belgilaydi. 
Demak, inson shaxs tarbiyasida, unda iqtisodiy tafakkurni shakllanishida ana shu jarayonni 
nazardan qochirmaslik kerak.