|
Nazorat savollari.
1. Kinematika bo’limida nimalar o’rganiladi?
2. Mexanik harakatning nisbiyligi va mustaqillik tomoyillari deganda nimani tu-
shunasiz?
3. Tabiatda nechta kuch turi bor?
4. Jismlarning og’irligi va og’irlik kuchi qanday fizik kattaliklar hisoblanadi?
5. Galileyning nisbiylik prinsipi bilan Eynshteynning
nisbiylik prinsipi o’rtasida qanday farq bor?
6. Inersial va noinersial sanoq sistemalarida mexanika qonunlari bir-biridan qanday
farq qiladi?
109
17-Ma’ruza.Molekulyar fizika va termodinamikani
o’qitish uslubiyati.
Reja:Molekulyar-kinetik nazariyasi. Ideal gaz qonunlarini induktiv va
deduktiv usulda o’rganish. Termodinamikaning I va II qonunlari. Entropiya
tushunchasi Statistik fizika asoslari.
Tayanch iboralar: Ideal va real gaz, termodinamika, statistika, en-
tropiya, molyar massa, erkinlik darajasi.
Molekulyar fizika va issiqlik hodisalari umumta’lim maktablarida ikki
bosqichda o’qitiladi. Birinchi bosqich (VI sinfda) da modda tuzilishi, issiqlik
hodisalari, issiqlik mashinalari induktiv usulda o’rganiladi.
Ikkinchi bosqich (IX sinfda) da molekulyar fizika va termodinamika asoslari
deduktiv usulda, ya’ni molekulyar-kinetik nazariya asosida o’rganiladi.
Akademik liseylarda molekulyar fizika va termodinamika asoslari faqat qat-
tiq jismlar uchun o’rganiladi.
Universitetning fizika mutaxassisligi uchun molekulyar fizika va termodi-
namika birinchi kursda induktiv va deduktiv usulda o’rganilsa yuqori kursda
«Termodinamika va statistik fizika asoslari» deduktiv usulda o’qitiladi.
Umumta’limning ikkinchi bosqichida molekulyar kinetik nazariya asosida
ideal gaz qonuni va issiqlik hodisalari tushuntiriladi. Molekulyar fizikada moddan-
ing o’lchov birligi qilib 1 mol qabul qilingan. Modda miqdori
М
m
ga teng m-
modda massasi, M-molyar massa.
Molyar massa M, elementlarning davriy sistemadagi atom og’irliklarini
grammlar hisobida olingan miqdoriga aytiladi. Agar modda molekulalardan tashkil
topgan bo’lsa, uning molyar masasi M, ushbu molekulani tashkil etuvchi atomlarn-
ing atom og’irliklarining yig’indisiga teng bo’ladi. m massali jismda bor bo’lgan
atom yoki molekulalar soni quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:
А
N
M
m
N
, bunda N
A
=6,02
10
23
mol
-1
Avagadro soni. Avagadro qonuni molekulyar
fizikaning fundamental qonuni hisoblanadi.
Har qanday gazning 1 moli bir xil harorat va bosimda bir xil hajmni egal-
laydi. V
=22,4
10
-3
m
3
/mol=22,4l. yoki 1 mol miqdorni barcha moddalardagi mole-
kulyar soni bir xil (N
A
) bo’ladi.
3
25
3
3
1
23
10
69
,
2
/
10
224
10
02
,
6
м
моль
м
моль
V
N
N
м
A
л
ga Loshmid soni deyiladi.
110
U yoki bu element atomi yoki molekulasi massasi
A
N
M
m
0
munosabat orqali
aniqlanadi.
M-molyar massa, N
A
Avagadro soni.
Moddalar tuzilishini o’rganish ideal gaz holatini o’rganishdan boshlanadi.
Ideal gaz tushunchasi nima maqsadda kiritilgan. “Ideal gaz” abstrak model
hisoblanadi. Ideal gaz modelida 1) gaz molekulasining hajmi gaz egallangan
hajmdan juda ham kichik bo’lganligi uchun u hisobga olinmaydi 2) gaz molekula-
lari odatdagi harorat va bosimda o’zaro ta’sirlashmaydi 3) ular o’zaro va gaz solin-
gan idish devori bilan absalyut elastik to’qnashadi deb qaraladi.
Wк
n
P
0
3
2
)
1
yoki (2)
RT
M
m
PV
; Ideal gazning holat tenglamasi deduktiv
usulda va tajribadan olingan (induktiv usulda) Mendeleyev Klapeyron tenglamasi
ko’rinishida keltirib chiqariladi. (1) va (2) tenglamalarni chap taraflarining
tengligidan.
A
к
к
к
A
к
к
N
R
К
КТ
W
RT
M
m
W
N
m
m
RT
M
m
W
V
V
N
M
m
VW
n
;
2
3
3
2
;
3
2
;
3
2
_
_
_
_
0
;
/
10
38
,
1
,
.
/
31
,
8
23
к
ж
k
моль
к
ж
R
k- Bolsmon doimiysi, R-universal gaz domiysi.
_
к
W
bitta gaz molekulasining
o’rtacha kinetik energiyasini ifodalaydi. Yoki gaz harorati T=1k oshirilganda har
bir gaz molekulasining kinetik energiyasi k ga qadar ortadi.
Molekulyar fizikada gaz molekulasining o’rtacha kinetik energiyasi uchun
keltirib chiqarilgan munosabat
КТ
W
к
2
3
_
keyinchalik issiqlik hodisalarini (ter-
modinamika) qonuniyatlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Agar
gaz miqdori
molni tashkil etsa, u holda gaz molekulalarining barchasining ki-
netik energiyasini yig’indisi gazni ichki energiyasini tashkil etadi.
КТ
U
2
3
,
Agar
=1 mol bo’lsa, undagi molekulalar soni N=N
A
; N
A
k=Rga teng bo’ladi. U
holda 1 mol gazning ichki energiyasi.
.
2
3
RT
U
bo’ladi.
Ushbu ifoda bir atomli gazga tegishli. Agar gaz molekulasi birdan ortiq atomlardan
tashkil topgan bo’lsa, uning 1 molining ichki energiyasi.
RT
i
U
2
ga teng bo’ladi.
Bunda i=3 bir atomli, i=5, ikki atomli va i=6uch va undan ortiq atomlardan tuzil-
gan molekulalardan tashkil topgan gazga tegishli.
x
u
111
z i=3 i=5 i=6
Bundan 1atomli gaz uchun i=3, atomning uch o’q bo’ylab ilgarilanma harakatiga
tegishli, i=5 bo’lganda uchtasi ilgarilanma va ikkitasi molekulaning aylanma hara-
katiga tegishli. Chunki chiziqli molekulani uz o’qi atrofidagi aylanma harakati
uchun energiya sarflanmas ekan. i=6 uchtasi molekulani ilgarilanma va uchtasi ay-
lanma harakatiga tegishli.
Do'stlaringiz bilan baham: |
