odamlar orasidagi vositachiga aylanganlar. Zero shoir – «doimo ma‘budlar olami bilan uchrashuv» timsolidir.
157
Ma‘budlar olami esa mutlaq go‘zallik maskani. Vedalardagi tasavvurga ko‘ra, shoirlar o‘zlari Yangi manzaralar
yaratmaydilar, balki oddiy bandalar ko‘rolmaydigan ma‘budlar dunyosiga tegishli manzaralarni so‘zga
aylantiradilar. Bunda ilhomning o‘rni muhim: ilhomgina shoirga Ilohiy So‘z ustidan hukmronlik qilish imkonini
beradi. SHu bois shoirning muvaffaqiyati Voch bilan bog‘liq. Voch deydi: «Kimni suysam o‘shani-qudratli, o‘shani-
brahman, o‘shani-rishi, o‘shani-donishmand qilaman. Zero shoir-baxshining «So‘z bilan ko‘rmoqchiman iloh Agni
siyratini», deyishi bejiz emas. «Rigveda» – she‘riy matn. Uning she‘riy o‘lchovi hijolarning muayyan soniga
asoslangan. Ayni paytda uzun va qisqa hijolar farqlanadi. «Rigveda»da 1028 Sharqiya-alqovlar mavjud. Uzoq
zamonlardan buyon Hindistonda bu Sharqiyalarni musiqa jo‘rligida ijro etish odat tusiga kirgan. Chunonchi,
«Samoveda»-butunasicha musiqaga solingan «Rigveda» Sharqiyalaridan iborat.
«Avesto»dagi kabi «Rigveda»da ham Nur estetikasi alohida o‘rin tutadi. Juda ko‘p Sharqiya-alqovlar
muqaddas olov ma‘budi Agniga bag‘ishlangan. Qadimiy yodgorlikning birinchi alqovi-Sharqiyasidayoq Agni
«shoirona zakiy, haqiqiy charaqlagan sharaf sohibi» deb ta‘riflanadi. Agniga nisbatan «go‘zal yoqilgan», «go‘zal
qiyofali» «charaqlagan» singari sifatlashlar qo‘llaniladi; go‘zallik haqidagi tasavvur nur bilan bog‘liq tarzda
namoyon bo‘ladi.
158
Go‘zallik «suvga to‘la bodiyadek ezgulik to‘la» ma‘bud Indrning ham asosiy sifati tarzida
talqin etiladi; uni Sharqiyalardan birida «qudratning go‘zal harakat qiluvchi o‘g‘li», deyilsa, boshqa birida u:
Seni, ey go‘zal
qiyofa sohibi
Madh etmoq istaymiz, ey sahiy, –
deb ulug‘lanadi
159
. Boshqa Sharq adabiiy yodgorliklaridek, «Rigveda»da ham asosan go‘zallik ezgulik va
yaxshilik tarzida talqin etiladi. Ayni paytda shunday o‘rinlar borki, unda go‘zallik bilan ezgulik ajratib ko‘rsatiladi.
Ma‘bud Indrga bag‘ishlangan alqovlardan birida ezgulik, qahramonlik va go‘zallik ham sifat, ham tushuncha
sifatida bir-birini to‘ldirib keladi:
Botirliging, ey qahramon, kuylangay go‘zal,
Ruh kuchi-la ezgulikni
sen topgan mahal
160
.
Qadimgi Hindiston falsafiy-estetik, diniy-axloqiy tafakkurida upanishadlarning ahamiyati beqiyos.
«Upanishad» so‘zi to‘g‘ridanto‘g‘ri «davra», «davra olmoq» (ustoz atrofida) demakdir. Lekin uning ikkinchi botiniy
ma‘nosi – «sirli bilim», «yashirin bilim». Upanishadlar vedalarga borib taqaladigan, ularning sirlarini
tushuntiradigan diniy-falsafiy tabiatga ega ta‘limotdir. Aynan milodgacha bo‘lgan VII-IV asrlarda vujudga kela
boshlagan ana shu upanishadlarda qadimgi hindlarning shakllangan estetik tasavvur va qarashlarni ko‘rish mumkin.
Upanishadlardagi nafosatli tasavvurlar ham axloqiy qarashlar bilan mustahkam bog‘liq.
Upanishadlar yaratilgan davrga kelib, qadimiy Hindistonda musiqa san‘ati, qo‘shiq, raqs, me‘morlik va
tasviriy san‘at taraqqiy topgan edi. Biroq, upanishadlarda ko‘p hollarda bezaklar moddiy yoki ma‘naviy bo‘lishidan
qat‘i nazar, ular qoralanmasa-da, umuman olganda, san‘at o‘tkinchi hissiy lazzat, moddiy hodisa tarzida talqin
etiladi. Asl donishmand abadiy haqiqatga intilishi, har qanday san‘atdan yuz o‘girishi lozim. Zero san‘at, xususan,
tasviriy va musiqiy san‘at «aldamchi lazzat» beradi; kimki unga o‘rganib qolsa, «oliy holatni yodidan chiqaradi».
Qadimgi Hind estetikasida, xususan, upanishadlarda nur nafosati bilan birga so‘zlarda in‘ikos etgan rang
nafosatiga ham duch kelish mumkin. Ranglar muqoyasa-zidlashtirish usulida estetik xususiyat kasb etadi.
Upanishadlar mohiyatan «Brahman haqidagi ta‘limot» degan ma‘noni ham anglatadi. «Brahman» so‘zining o‘zi ko‘p
ma‘noli. Upanishadlar Brahmanni universum, mavjudlikning yagona ibtidosi, o‘z-o‘ziga asoslangan, olamdagi bor narsaga
va olamning o‘ziga tayanch bo‘luvchi qandaydir ulug‘lik tarzida tushuntiradi. Donishmand uchun esa Brahman «intilish
ob‘ekti», ya‘ni muayyan ma‘noda ma‘naviy ideal har qanday go‘zallikdan go‘zalroq go‘zallikdir.
Oliy va pok brahmanga etishish buyuk quvonch, baxt bag‘ishlaydi, u – insonning charaqlab turgan haqiqatni
ko‘ra bilishidir. Brahmanni bilish –«insondagi nurni» bevosita mushohada etish. Bu eng go‘zal va eng ilohiy
mushohadadir. SHunday qilib, upanishadlarda haqiqat, nur – ezgulik va oliy go‘zallik ramzi tarzida talqin etiladi.
Qadimgi hind estetikasi so‘nggi davrlari milodning dastlabki asrlarida nazariy risolalarning yuzaga kelishi bilan
alohida ahamiyatga ega. Ana shunday qimmatli asarlardan biri «Nat‘yashastra» – «Teatr san‘atiga doir o‘gitlar» (I-II asrlar)
risolasi hisoblanadi. Odatda afsonaviy donishmand Bharatga nisbat beriladigan bu asarda asosan aktyorning ijro texnikasi va
tarbiyasiga doir turli maslahatlar hamda o‘gitlar keng o‘rin olgan. Unda ishtirok etuvchilarning dramatik syujet asosida
tug‘ilgan ehtirosli holatlari aktyorning qadam tashlashi, imo-ishorasi, o‘zini tutishi va barcha harakatini belgilaydigan shu
kabi omil, degan fikr ilgari suriladi. Ifodalanayotgan hissiyotning tabiati, shuningdek, musiqiy jo‘rlikni, grim va qisman libos
tanlashni ham taqozo etadi. SHunday qilib, ehtiros na faqat aktyor harakatini, balki, umuman spektakl shaklini uyushtiruvchi
ibtidodir. Sahnada badiiy qiyofa yaratish vazifasidan kelib chiqib, qadimgi hindlarning teatr haqidagi ilmi inson ruhiy
holatlarini alohida tahlil etuvchi «bhava» deb atalgan tizimni yaratdi. Unda bir tomondan, ruhiy holatlarning tug‘ilishiga olib
keladigan sabablar («uyg‘otuvchilar» – «vibhava»), ikkinchi tomondan esa, ularning tashqarida imo-ishora, so‘z ohangi va
hokazo ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi («onubhava») –hisobga olingan.
Bundan tashqari, «bxava»larni sakkiz guruhga bo‘luvchi murakkab tasniflash yaratilgan. O‘zida bir asosiy
tasniflash turi va bir necha shunga yaqin ikkinchi darajali holatlarni mujassam etgan ana shunday har bir guruh
157
Qarang: Ригведа. Мандалы I-IV. М., Наука, 1989. С. 116.
158
O‘sha manba. S. 99.
159
Osha manba. S. 251.
160
Qarang: o‘sha manba. S. 360
muayyan ehtiros tushunchasi tarzida olib qaralgan. Barcha tushunchalar, ya‘ni sakkiz tushuncha yagona «rasa»
(«did») degan ibora bilan ifodalangan. Keyinchalik «rasa» badiiy ehtirosni, nafosatni anglatadigan estetik tushuncha
maqomini oldi va shu tarzda hind san‘atshunosligida keng tarqaldi. «Rasa» tushunchasi musiqa nazariyasida
pardalar, tovush qatorlari, bosqichlar va ohanglar turlarida, tasviriy san‘at nazariyasida esa rangtasvir va
haykaltaroshlik qo‘llanib kelindi.
Qadimgi Hindiston estetikasidagi uslub nazariyasi taraqqiyotiga nazar tashlasak, milodning II asriga kelib,
«bezaklar» deb nom olgan badiiy ifoda usullari haqidagi ta‘limot shakllanganini ko‘rish mumkin. IV-V asrlarga
kelib, u uslub nazariyasining katta va muhim qismini tashkil etadi. Masalan, «Nat‘yashastra»da 4 xil bezak haqida
gap ketsa, «Kav‘yalankara»da ularning soni 39 ta. Nihoyat, IV-V asrlarga kelib, qadimgi uslubiyatning uchinchi
qismini tashkil etuvchi fazilatlar yoki sifatlar haqidagi ta‘limot yuzaga keladi. Ana shu davrlarda nuqsonlar haqidagi
ta‘limot ham paydo bo‘ladi.
Shunday qilib, ko‘rib turibmizki, qadimgi hind estetikasida she‘riy nutq, uslubga doir boy materiallar
yig‘ilgan va ularni
uch ruknga-bezaklar, fazilatlar va nuqsonlarga bo‘lib o‘rganish tamoyillari ishlab chiqilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: