O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

16-mavzu:Estetikaning predmeti maqsadi va vazifalari 
Reja: 
1. Estetika fanining predmeti, ob'ekti va falsafiy mohiyati  
2. Estetika xaqidagi qarashlar tarixi  
3. Estetika kategoriyalari va ularning o'zaro aloqadorligi.  
Estetika yoxud nafosatshunoslik eng qadimgi fanlardan biri. Uning tarixi ikki yarim-uch ming yillik vaqtni 
o‘z  ichiga  oladi.  Biroq  u  o‘zining  hozirgi  nomini  XYIII  asrda  olgan.  Ungacha  bu  fanning  asosiy  muammosi 
bo‘lmish go‘zallik va san‘at  haqidagi mulohazalar har xil san‘at turlariga bag‘ishlangan risolalarda, falsafa  hamda 
ilohiyot  borasidagi  asarlarda  o‘z  aksini  topgan  edi.  «Estetika»  atamasini  birinchi  bo‘lib  buyuk  olmon  faylasufi 
                                                 
149
 Ғаззолий. Мукошафат ул-қулуб, 253-б. 

---

Aleksandr  Baumgarten  (1714—1762)  ilmiy  muomalaga  kiritgan.  Bunda  u  boshqa  bir  ulug‘  olmon  faylasufi  G. 
Laybnist (1646-1716) ta‘limotidan kelib chiqqan holda munosabat bildirgan edi.  
Laybnist inson ma‘naviy olamini uch sohaga: aql – idrok, iroda-ixtiyor, his-tuyg‘uga bo‘ladi va ularning har 
birini alohida falsafiy jihatdan o‘rganish lozimligini ta‘kidlaydi. Baumgartengacha aql – idrokni o‘rganadigan fan – 
mantiq, iroda – ixtiyorni o‘rganuvchi fan esa – axloqshunoslik (etika)ning falsafada ko‘pdan buyon o‘z o‘rni bor edi. 
Biroq  his-tuyg‘uni  o‘rganadigan  fan  falsafiy  maqomda  o‘z  nomiga  ega  emasdi.  Baumgartenning  bu  boradagi 
xizmati shundaki, u «his qilish»,  «sezish»,  «his etiladigan» singari ma‘nolarni anglatuvchi yunoncha aisthetikos  – 
«oyestetikos» so‘zidan «estetika» (olmoncha «estetik» – «eshtetik») iborasini olib, ana shu bo‘shliqni to‘ldirdi. 
Baumgarten estetikani hissiy idrok etish nazariyasi sifatida olib qaradi. Lekin, ko‘p o‘tmay, u goh «go‘zallik 
falsafasi»,  goh  «san‘at  falsafasi»  sifatida  talqin  etila  boshlandi.  Nafosatshunoslik  fanining  eng  buyuk 
nazariyotchilaridan biri Gegel esa o‘z ma‘ruzalarining kirish qismida yozadi: «Estetika» degan nom muvaffaqiyastiz 
chiqqani va yuzaki ekani sababli boshqa atama qo‘llashga urinishlar bo‘ldi...  
So‘zning o‘z-o‘zicha bizni qiziqtirmasligini nazarda tutib, biz  «estetika» nomini saqlab qolishga tayyormiz, 
buning  ustiga,  u  odatiy  nutqqa  singishib  ketgan.  SHunga  qaramay,  bizning  fanimiz  mazmuniga  javob  beradigan 
ibora, bu – «san‘at falsafasi» yoki yana ham aniqroq qilib aytganda – «badiiy ijod falsafasi»
150
. 
Gegelning  «estetika»  atamasidan  ko‘ngli  to‘lmaganligiga  jiddiy  sabablar  bor.  Bulardan  biri  –  yuqorida 
uning o‘zi aytib o‘tgan fikrlari bo‘lsa, ikkinchisi – mazkur so‘zning barcha his=tuyg‘ularga taalluqliligi. Vaholanki, 
bu fan faqat nafosatli his tuyg‘ular va ularning ziddini nazarda tutadi. Ayniqsa, mana shu ikkinchi sababga ko‘ra, 
«estetika» atamasining talabga javob berishi shubhali. Buning ustiga allaqachon mazkur fan tadqiqot doirasi san‘at 
hududidan chiqib, inson hayotining deyarli barcha sohalariga yoyilib ketgan. SHu bois «nafosatshunoslik» atamasi 
ham  ilmiy  muomalaga  kiritildi.  Zero  mazkur  atamaga  asos  bo‘lgan  «nafis»,  «nafislik»,  «nafosat»  so‘zlari  o‘z 
qamrovi bilan fan talablariga javob bera oladi. «Nafis» so‘zi «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da – go‘zal, nozik, latif, 
yoqimli,  badiiy  jihatdan  juda  yuksak  degan  ma‘nolarda  izohlanadi
151
.  SHu  sababli  Gegelning  izidan  borib, 
«Estetika» atamasini saqlab qolgan holda, «nafosatshunoslik» iborasidan ham foydalanish mumkin, deb o‘ylaymiz. 
Endi  «Estetika»  fanining  mohiyatini  anglatadigan  «san‘at  falsafasi»  va  «go‘zallik  falsafasi»  iboralariga 
to‘xtalamiz.  Nafosatshunoslik  tarixida  birinchi  ibora  tarafdorlari  ko‘pchilikni  tashkil  etadi.  Lekin,  yuqorida  aytib 
o‘tganimizdek,  san‘at  bu  fanning  yagona  tadqiqot  ob‘ekti  emas.  Hozirgi  paytda  texnika  estetikasi  va  uning 
amaliyotdagi sohasi dizayn, atrof-muhitni go‘zallashtirish, tabiatdagi nafosat borasidagi muammolar bilan ham shu 
fan  shug‘ullanadi.  Demak,  uning  qamrovini  san‘atning  o‘zi  bilangina  chegaralab  qo‘yishga  haqqimiz  yo‘q.  Zero 
bugungi  kunda  inson  o‘zini  o‘rab  turgan  barcha  narsa=hodisalarning  go‘zal  bo‘lishini,  har  qadamda  nafosatni  his 
etishni  istaydi:  biz  taqib  yurgan  soat,  biz  kiygan  kiyim,  biz  haydayotgan  mashina,  biz  uchadigan  samolyot,  biz 
yashayotgan uy, biz mehnat qiladigan ishxona, biz yurgizayotgan dastgoh, biz yozayotgan qalam, biz dam oladigan 
tomoshabog‘lar – hammasidan nafis bir ruh ufurib turishi lozim. 
YUqorida aytilganlardan kelib chiqsak, «Go‘zallik falsafasi» degan ibora bu fanning mohiyatiga ko‘proq mos 
keladi. Negaki, u faqat san‘atdagi go‘zallikni emas, balki insondagi, jamiyat va tabiatdagi go‘zallikni ham o‘rganadi. 
SHuningdek, go‘zallikdan boshqa ulug‘vorlik, fojeaviylik, kulgililik, mo‘‘jizaviylik, xayoliylik, uyg‘unlik, noziklik 
singari ko‘pdan-ko‘p tushunchalar mavjudki, ularni tadqiq etish ham estetika fanining zimmasida. Lekin, bu o‘rinda, 
shuni unutmaslik kerakki, mazkur tushunchalarning har birida go‘zallik, bir tomondan, unsur sifatida ishtirok esta, 
ikkinchi tomondan, ularning o‘zi go‘zallikka nisbatan unsur vazifasini o‘taydi. Ana shu xususiyatlarning voqelikda 
namoyon bo‘lishini biz nafosat deb  ataymiz. 
Go‘zallik,  ko‘rganimizdek,  nafosatning  bosh,  etakchi  xususiyati  hisoblanadi.  SHu  bois  u  estetikaning 
mezoniy  tushunchalaridan  biri  sifatida  tadqiq  va  talqin  etiladi.  Zero  go‘zallikning  ishtirokisiz  yuqoridagi 
xususiyatlarning  birortasi  estetik  tabiatiga  ega  bo‘lolmaydi.  Masalan,  ulug‘vorlikni  olaylik.  U  asosan  hajmga, 
miqyosga  miqdorga  asoslanadi:  Buxorodagi Arslonxon  minorasi  yoxud  Minorai  Kalon  ulug‘vorligi  bilan  kishini 
hayratga  soladi.  Unga  tikilar  ekansiz, qalbingizni  nafosat  zavqi qamrab oladi.  Lekin  xuddi shunday balandlikdagi 
kimyoviy  korxona  mo‘risidan  zavqlanolmaysiz.  YOki  yonbag‘irdan  turib,  toqqa  tikilsangiz,  estetik  zavq  tuyasiz, 
ammo  xuddi  shunday  balandlikdagi  shahar  chetida  o‘sib  chiqqan  axlat  «tog‘i»ga  qarab  zavqlanmaysiz.  Chunki  
Arslonxon minorasi me‘morlik san‘ati asari sifatida go‘zallik qonuniyatlari asosida bunyod etilgan; tog‘ esa tabiat 
yaratgan  ulug‘vor  go‘zallik.  Zavod  mo‘risida  ham,  axlat  «tog‘»ida  ham  hajm,  miqdor  boru,  lekin  bir  narsa  –
go‘zallik  etishmaydi.  Minora  bilan  tog‘dagi  hajmni  salobatga  aylantiruvchi  unsur,  bu  –  go‘zallik.  Fojeaviylik 
xususiyatida  ham  go‘zallikning  ishtirokini  ko‘rish  mumkin.  Misol  sifatida  Lev  Tolstoyning  «Urush  va  tinchlik» 
romanidagi  Austrlistda  bo‘lib  o‘tgan  rus  va  franstuz  qo‘shinlari  to‘qnashuvidan  so‘ng,  jang  maydonida  yarador 
bo‘lib yotgan knyaz Andrey Bolkonskiyni eslaylik: bir qo‘lida bayroq dastasini ushlagancha, ko‘m=ko‘k maysada 
moviy  osmonga  qarab  yotgan,  oppoq  mundirli  botir  yigit  –  bayroqdor  zobitning  tepasiga  kelgan  Napoleon  uni 
o‘lgan deb o‘ylab, bu manzaradan hayratlanib: «Mana bu  – go‘zal o‘lim!», deydi. Bu o‘rinda asar qahramonining 
o‘limi  –  fojeaviylik,  o‘limning  qahramonlikka  aylanishi  –  ulug‘vorlik;  fojeaviylik  bilan  ulug‘vorlik 
xususiyatlarining  omuxtalashuvi  natijasida  esa  go‘zal  manzara,  qayg‘uli  va  ulug‘vor  go‘zallik  vujudga  kelgan. 
SHuning uchun ham Napoleonning hayrotomuz xitobi bejiz emas. Ayni paytda go‘zallik yuqorida keltirilgan estetik 
xususiyatlar  va  tushunchalarning  «mustaqilligiga»  daxl  qilmaydi,  faqat  ularning  hujayrasida  u  yoki  bu  darajadagi 
                                                 
150
 Гегел Г. Эстетика. М., Искусство, 1968. С. 7.  
151
 Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томли, 2 том, М., Русский язык, 1981. 497 – 498-б. 

---

unsur sifatida ishtirok etadi. Demak, estetikaning asosiy tadqiqot ob‘ekti – go‘zallik, biroq, birinchi galdagi vazifasi 
ana  shu  go‘zallikni  aks  ettirish  bo‘lgan  san‘at  ham  o‘z  navbatida  nafosatshunoslikning  keng  qamrovli  tadqiqot 
ob‘ekti hisoblanadi. 
San‘at  estetikaning  tadqiqot  ob‘ekti  sifatida  o‘ziga  xos  olam.  Unda  estetik  xususiyatlar  bo‘rtib  ko‘zga 
tashlanadi.  SHunga  ko‘ra,  uni  nafosatga  burkangan  ijtimoiy  hodisa  deyish  mumkin.  San‘at  hayotni  in‘ikos  ettirar 
ekan,  insonning  o‘zini  o‘ziga  ko‘rsatuvchi  ulkan  ko‘zgu  vazifasini  o‘taydi.  U  insonni  o‘rgatadi,  da‘vat  etadi, 
go‘zallashtiradi.  Bu  vazifalarni  bajarishda  estetika  san‘atning  ko‘makchisi,  etakchisi  hisoblanadi.  Estetika  bir 
tomondan,  san‘atning  paydo  bo‘lishidan  tortib,  uning  turlariyu  janrlarigacha,  san‘at  asarining  ichki  murvatlaridan 
tortib, san‘atkorning ijodkorlik tabiatigacha bo‘lgan barcha jarayonlarni o‘rganadi. Ikkinchi tomondan, san‘at uchun 
umumiy  qonun-qoidalarni  ishlab  chiqadi  va  tadbiq  etadi.  Uchinchi  tomondan  esa,  san‘at  asarini  idrok  etayotgan 
kishi ruhidagi o‘zgarishlarni nafosat nuqtayi nazaridan tadqiq qiladi. 
SHunday  qilib,  estetika  san‘atni  to‘la  qamrab  oladi  va  uning  ich=ichiga  kirib  boradi:  badiiy  asarning 
yaratilish arafasidagi shart=sharoitlardan tortib, to u bunyodga kelib, asl egasi – idrok etuvchiga etib borgunigacha 
bo‘lgan  va  undan  keyingi  jarayonlarni  tadqiq  etadi  hamda  ulardan  nazariy  xulosalar  chiqaradi.  Zero  «San‘at 
falsafasi» iborasining siri ana shunda. 
Estetika  –  falsafiy  fanlardan  biri.  Falsafa  esa  fanlarning  podshosidir.  Darhaqiqat,  u  fanlar  podshosi  sifatida 
barcha tabiiy va ijtimoiy ilmlar erishgan yutuqlarni o‘z qamroviga olib, ulardan umumiy xulosalar chiqarib, shular 
asosida insoniyatni haqiqat tomon etaklaydi. SHu bois tafakkurni falsafaning predmeti deb atash maqsadga muvofiq. 
Estetika esa falsafiy fan sifatida barcha san‘atshunoslik fanlari erishgan yutuqlardan umumiy xulosalar chiqarib, shu 
xulosalar  asosida  insonni  go‘zallik  orqali  haqiqatga  etishtirishga  xizmat  qiladi.  Bundan  tashqari,  estetika  ishlab 
chiqqan  qonun=qoidalar  barcha  san‘atshunoslik  fanlari  uchun  umumiylik  xususiyatiga  ega.  Masalan,  uslub,  ritm, 
kompozistiya v. h. borasidagi qonuniyatlar barcha san‘at turlariga taalluqli. Hech bir alohida san‘at turi haqidagi fan 
bunday imtiyozga ega emas. Masalan, adabiyotshunoslik ishlab chiqqan qofiya nazariyasini musiqa yoki me‘morlik 
san‘atiga tadbiq etib bo‘lmaydi. 
Estetikaning falsafiy mohiyatini yana uning san‘at asariga yondashuvida ko‘rish mumkin. Ma‘lumki, har bir 
san‘atshunoslik ilmi o‘z tadqiqot ob‘ektiga uch tomonlama – nazariy, tarixiy, tanqidiy jihatdan yondashadi. Masalan, 
adabiyotshunoslikni  olaylik.  Adabiyot  nazariyasi  faqat  adabiyotgagina  xos  bo‘lgan  badiiy  qonuniyatlarni,  badiiy 
qiyofa  yaratish  usuli  va  vositalarini  o‘rganadi.  Adabiyot  tarixi  muayyan  tarixiy=badiiy  jarayonlar  orqali  badiiy 
adabiyotning  rivojlanish  qonuniyatlarini  ochib  beradi.  Adabiy  tanqid  esa  adabiy=badiiy  ijodning  zamonaviy 
jarayonlarini tadqiq etadi va  har bir Yangi  asarni baholaydi,  asar ijodkorining ijodiy rivojlanishini  kuzatib boradi. 
Musiqada  ham,  tasviriy  san‘atda  ham,  boshqa  san‘at  turlarida  ham  shunday.  Estetikada  esa  tadqiqot  ob‘ektiga 
yondashuv uch emas, birgina – nazariy jihatdan amalga oshiriladi: tarix ham, tanqid ham nazariyaga bo‘ysundiriladi. 
To‘g‘ri, «estetika tarixi» degan ibora va shu nomda kurslar o‘qitiladi. Lekin bu nom, ibora shartli tarzda qo‘llaniladi. 
Chunki , u fan tarixi emas, balki tarixan davrlarga bo‘lingan estetik nazariyalar tahlilidir. 
Ma‘lumki, san‘at asarining mavjud bo‘lishi uchun to‘rt  shart yoki omil albatta zarur. Bular: ijodkor – badiiy 
asar – badiiy asarni idrok etuvchi  –vositachi. YUqoridagi misol nuqtayi nazaridan qaraydigan bo‘lsak: yozuvchi – 
roman  –  kitobxon  –  tanqidchi. Adabiyotshunoslik  bularning  har  birini  odatda  alohida=alohida  o‘rganadi.  Deylik, 
yozuvchi  Odil  YOqubov    ijodiy  faoliyati  haqida  adabiy  portret  alohida,  uning  «Ulug‘bek  xazinasi»  romani 
to‘g‘risida  tadqiqiy  maqola  alohida,  «Ulug‘bek  xazinasi»  romani  va  zamonaviy  kitobxonning  didi,  saviyasi  va 
talablariga  bag‘ishlangan  taqriz  hamda  unda  kitob  nashriga  (nashriyotga)  doir  mulohazalar  alohida  yozilishi 
mumkin.  Nafosatshunoslik  fani  hammasini  bir  yo‘la,  muayyan  tizim  sifatida  tadqiq  etadi  va  bu  tadqiqot 
umumlashtiruvchilik, nazariylik xususiyatiga ega bo‘ladi. 
Shunday  qilib,  estetikaning  falsafiy  mohiyatini  ko‘rib  o‘tdik.  Endi  uning  boshqa  fanlar  bilan  o‘zaro 
munosabatlariga to‘xtalamiz.