O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Qadimgi  Misr.  Estetik  tafakkur  taraqqiyotiga  qadimgi  Misr  madaniyati  juda  katta  hissa  qo‘shgan.  Barcha 
qadimgi xalqlar qatori misrliklar ham go‘zallikni hayotda deb bilganlar va uni foydalilik mezoni bilan o‘lchaganlar. 
Chunonchi, quyosh ma‘budi Atonga (milodgacha XY asr) bag‘ishlangan alqovlardan birida shunday deyiladi: 
Sening go‘zalliging o‘zi hayotdir, 
Umr bag‘ishlaydi har bir yurakka
152
. 
Ma‘lumki,  Nil  toshqini  qadimgi  Misr  farovonligining  asosi  bo‘lgan.  Farovonlik  esa,  ular  fikricha, 
go‘zallikdir. SHuning uchun misrliklar Nilni ilohiy daryo sifatida talqin etadilar. Unga atalgan alqovlarning birida u 
barcha go‘zallliklarning bunyodkori deb ta‘riflanadi: 
Er yayraydi u yoyilgan chog‘ida, 
Quvonadi bor jonzot. 
Barcha tishlar ochilar, 
YAraqlaydi har bir tish
153
 
To‘kin rizqu non keltirib, u butun  
Go‘zallikni yaratar. 
 
Qadimgi Misr san‘atining juda ko‘p turlari ana shu manfaatli go‘zallik asosida vujudga kelgan. Chunonchi, 
ma‘budlar  uchun  qurilgan  ibodatxonalar,  ma‘budlarning  va  o‘limidan  keyin  ma‘budga  aylangan  fir‘avnlarning 
haykallari  ulardan  shafqat,  mo‘l  hosil,  rizq-ro‘z  so‘rash  maqsadida  bunyod  etilgan  bo‘lsa,  xalq  amaliy  san‘ati 
buyumlari  esa  kundalik  hayotni  go‘zallashtirish  uchun  xizmat  qilgan. Ayni  paytda  ba‘zi  san‘at  turlari  manfaastiz 
go‘zallikning  namunasi  sifatida  diqqatni  tortadi. Ayollarning  go‘zal  bezaklari,  taqinchoqlari,  diniy-badiiy  qissalar, 
ertaklar shular jumlasidan. 
Misrdagi eng qadimgi badiiy ijod yodgorliklari V-IV ming yilliklarga borib taqaladi. Ular sopol idishlardir. 
Ularning qo‘lda ishlanganligini sezish qiyin emas: shakllari va yuzasi notekis, ba‘zan oddiy handasaviy naqsh bilan 
bezatilgan. Keyinchalik kulolchilik dastgohida ishlanib, ularda murakkab suvratlar va chizmalar aks ettirilgan. 
Qadimgi  Misrda  me‘morlik  yuksak  taraqqiyot  va  texnik  mukammallikka  erishgan.  Qadimgi  podsholar 
davrida Misr me‘morligining o‘ziga xos ajralib turuvchi ulkan monumentalligi ishlab chiqilgan. Bu borada ehromlar 
alohida o‘rin tutadi. Ular orasida Xufu ehromi o‘zining mahobati bilan ajralib turadi; balandligi 146,6; to‘rt tomoni 
enining uzunligi (asosi) 233 metr. Xufu ulug‘vorlikning ajoyib namunasi. Ehrom deyarli yaxlit tosh inshoot sifatida 
shunday aniq hisob-kitoblar bilan qurilganki, u qadimgi Misrda matematika yuksak darajada rivojlanganligidan ham 
dalolat beradi. 
Qadimgi Misr haykallari xuddi me‘morlikdek, badiiy ijodning haqiqiy noyob asarlari hisoblanadi. Ayniqsa, Luvr 
muzeyida saqlanayotgan mirza Kanning haykali o‘zining realizmi bilan kishini hayratga soladi. Mirza chordana qurib 
o‘tiribdi. U tizzalarida yozish uchun tayyorlangan papirus varag‘ini, o‘ng qo‘lida qamish qalamni tutib turibdi. Uning 
katta  quloqlari  ding  –  eshitib  bajo  keltirishga  o‘rgangan.  Ko‘zlari  alohida  diqqatga  sazovor  –  ular  bir  necha  xil 
materialdan  yasalgan:  kosasi  –  brinch,  unga  ko‘z  oqini  anglatuvchi  ganch  bo‘lagi  va  tagiga  silliqlangan  yog‘och 
qo‘yilgan,  billur  qorachiq  joylashtirilgan.  Natijada  tamomila  tirik  odam  ko‘zlaridek  tasavvur  uyg‘otadi.  Me‘mor 
Raxotep va uning xotini Nefret haykali ham o‘zining yumshoq tasviri, ranglari, inja nafosati bilan har bir tomoshabinga 
nafosat  zavqini  beradi.  Bu  haykallarning  ko‘pchiligi  qadimgi  yunon  mumtoz  haykaltaroshligi  namunalaridan 
qolishmaydi,  balki  ko‘z  ifodasining  berilishi  bilan  ulardan  ko‘ra  jonli  ko‘rinish  kasb  etadi  va  qadimiy  go‘zallik 
namunasi sifatida kishini o‘ziga rom etadi. 
Yana  bir  ajoyib  go‘zallik  namunasi  bo‘lmish  qadimiy  haykal  bu  –Axatetondagi  haykaltarosh  Tutmosning 
ustaxonasidan  topilgan  Nefertiti  –Shohoyim  boshining  tasviri.  Shohoyim  qiyofasida  nazokat,  shohona  g‘urur  va 
nafislik o‘zining beqiyos ifodasini topgan. Nefertitining boshi xuddi noyob gulga  o‘xshaydi,  u  nozik gulbandga  – 
bo‘yinga  nisbatan  bir  oz  og‘irroqday  tuyuladi.  SHohoyim  qiyofasida  tengsiz  ayol  go‘zalligi  va  latofatini  ko‘rish 
mumkin. 
Qadimgi Misr madaniyati taraqqiyotida faqat estetik g‘oyalargina emas, balki nafosat mezonlari ham muhim 
o‘rin egallaganligi shubhasiz. Bu qonun-qoidalar yig‘indisini ma‘lum ma‘noda nafosatshunoslik risolalari deb atash 
mumkin.  Afsuski,  ular  bizgacha  etib  kelmagan.  Faqat  bir  risolaning  nomigina  saqlanib  qolgan:  ibodatxona 
kutubxonasi ro‘yxatida «Devoriy rangtasvir va mutanosiblik qonuni bo‘yicha tavsiya» degan nom uchraydi. 
Qadimgi  Misr  so‘z  san‘ati  taraqqiyotida  mirzalarning  xizmati  buyukdir.  Biz  so‘z  san‘ati  degan  iborani 
ishlatdik.  Zero  quyidagi  parcha  qadimgi  misrliklar  badiiy  adabiyotni  boshqa  san‘atlar  qatoriga  kiritib,  fikr 
yuritganliklaridan  dalolat  beradi.  Chunonchi,  «Pxatotep  o‘gitlari»  deb  atalgan  qadimiy  (bundan  to‘rt  ming  yillar 
avvalgi) she‘riy matnda  qo‘yidagi satrlarni uchratish mumkin: 
San‘at sira bilmas chegara, 
Mahoratning cho‘qqisiga chiqolgaymi biror san‘atkor! 
Gavhar kabi yashirindir oqilona so‘z, 
Lekin uni topish mumkin don tuygan, huv, cho‘ridan
154
. 
                                                 
152
 История древного мира. М., ОГИЗ, 1937. Т. 1. С. 276. 
153
 Поезия и проза Древного Востока. М., ИХЛ, 1973. С. 106. 
154
 O‘sha manba. S. 95. 

---

Demak, so‘z – san‘at materiali, lekin u san‘atga aylanishi uchun uni ishlata oladigan iste‘dod lozim, iste‘dod esa 
cho‘rida ham bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda nafosatshunoslikning ko‘p jihatlarini ko‘ramiz: avvalo, san‘atdagi yuksak 
mahorat  doimo  nisbiy.  Ikkinchidan,  so‘z  qo‘llash  ham  san‘at.  Uchinchidan,  badiiy  adabiyotni,  umuman,  san‘atni 
xalqning hamma qatlamlari, ya‘ni oliy zotlar ham, xizmatkor-cho‘rilar ham yaratadi, zero san‘at mohiyatan demokratik 
xususiyatga ega bo‘lib, hammaga birdek taalluqlidir. 
Qadimgi Misrda mirzalar muayyan ma‘noda ziyolilarning etakchilari hisoblanganlar. Dastlabki shoirlar ham 
ana  shu  mirzalardir. Ularning xizmatlari qadrlangan, ular ijodkor sifatida  olqishga  sazovor bo‘lganlar. Chunonchi, 
«Mirzalarni  sharaflash»  deb  atalgan  she‘rda  noma‘lum  mirza  bundan  deyarli  uch  yarim  ming  yil  avval,  fir‘avn 
Ramzes II davrida shunday deb yozgan edi: 
Donishmand mirzalar... 
Ular qurmadilar o‘zlari uchun 
Birinchdan qabrtosh 
Va misdan ehrom. 
Qoldirmadi ular va na merosxo‘r, – 
Nomlarin saqlagan zurriyotini. 
Biroq qoldirdilar meroslarini – 
O‘zlari bitgan xat, pandnomalarda...
155
 
O‘sha asrlardagi mana bu satrlar qadimgi Rim shoiri Horastiydan salkam ikki ming yil, Pushkindan salkam 
to‘rt ming yil avval yozilgan: 
Haykal qo‘ydim o‘zimga, u misdan boqiyroqdir, 
SHohona ehromlardan balandroqdir u.
156
 
Qadimgi  Misrda  yaratilgan  qissalar  va  ertaklar  o‘zining  badiiy  puxtaligi,  shakliy  go‘zalligi  bilan  kishi 
diqqatini  tortadi.  Ularda  asosan  mo‘‘jizaviylik  estetik  hususiyati  bo‘rtib  ko‘zga  tashlanadi.  «Sinuxe  qissasi», 
«SHirinsuhan  dehqon  haqida  ertak»,  «Kema  halokatiga  uchragan  kishi  haqida  ertak»,  «Nefertitining  karomati», 
«Aka-uka  haqida  ertak»  singari  asarlar  shular  jumlasidandir.  «Kema  halokatiga  uchragan  kishi»  ertagida 
qahramonning  sehrli  orolda  ko‘rgan-kechirganlari  Sindbod  dengizchi  haqidagi  ertakni  va  «Odisseya»ning  ba‘zi 
epizodlarini eslatadi. «Unamunaning sargardonligi» qissasi esa qadimgi Misr realistik nasrining ajoyib namunasidir. 
SHuningdek, qadimgi Misrda masal janri ham rosmana rivojlangan. Ularda kulgililik estetik xususiyati o‘z ifodasini 
topgan.  
Qadimgi Misr she‘riyatida shakllarning turli-tumanligi, qabul qilingan muayyan uslub, she‘r tuzilishi san‘ati, 
ba‘zan ma‘lum darajadagi balandparvozlik, undagi uzoq taraqqiyot yo‘lini ko‘rsatib turadi. Qadimgi Misr muhabbat 
lirikasi orasida  birinchi  shoir  ayol hisoblangan qadimgi  yunon  shoirasi Safodan  ko‘p asrlar avval  yaratilgan, ayol 
shoir qalamiga mansub go‘zal she‘rlar bor. 
Qadimgi  Misrda  teatr  san‘atining  mavjud  bo‘lganligiga  hozir  hech  qanday  shubha  bo‘lishi  mumkin  emas. 
Qadimgi  Misr  teatri  dastlab  dafn  marosimidagi  ma‘budlarning  o‘zaro  dialoglari,  shuningdek,  turli  ma‘budlar 
sharafiga o‘tkaziladigan xalq sayllari va bayramlarida o‘sha ma‘budlar hayotidan olingan lavhalarni sahnalashtirish 
natijasida  bunyodga  kelgan.  Ma‘budlar rolini kohinlar o‘ynagan. Bunday  sahnalar qadimgi podsholik davridayoq, 
ya‘ni bundan 4–4,5 ming yillar avval ijro etilgan. O‘shanday sahna-pesalardan bizgacha birginasi saqlanib qolgan. 
Uni  fanda  «Memfis  ilohiyoti  yodgorligi»  deb  atashadi.  Kohinlar  tasavvuridagi  kosmologiya  bayoni  bo‘lmish  bu 
matnda Memfis ma‘budi Pta tomonidan olamning yaratilishi va Osiris hamda uning o‘g‘li ma‘bud Gor haqidagi juda 
qadimgi  mifologik  syujetlar,  parchalar  keltirilgan.  Keyingi  davrlardagi  matnlar  ham  mifologik  mazmunda  bo‘lib, 
ularda ko‘proq ma‘bud Gor ishtirok etadi. Bu tasodifiy emas. Qadimgi Misrda hukmron bo‘lgan tasavvurga ko‘ra, 
Gor  taxtga  o‘tirgan  har  bir  fir‘avnning  timsoli  sifatida  qabul  qilingan,  u  har  bir  hukmdor  uchun  namuna,  ideal 
hisoblangan. 
Misrshunoslikdagi bebaho bitiklardan biri – Ixernofret degan a‘yonning tarjimai holidir. Unda bu a‘yon o‘zini 
fir‘avn Senusert III (miloddan avvalgi XIX asr) hukmronligining 19-yilida Abidosdagi ibodatxonani taftish qilish va 
har yili ko‘p sonli tomoshabinlar ishtirokida sahnaga qo‘yiladigan Osiris misteriyasini kuzatish uchun yuborilganini 
yozadi. Ixernofret bitigidan mazkur pesa quyidagi ko‘rinishlardan tuzilganligini bilish mumkin: