O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi

Yaponiya.  Qadimgi  Xitoy  estetikasi  asosida  yuzaga  kelgan  o‘rta  asrlar  yapon  estetikasi  o‘ziga  xos  milliy 
yo‘nalishdan  ketdi.  Unda  go‘zallik  ideali  bir  necha  majoz-tushunchalarda  o‘z  aksini  topgan.  Bular:  «mono-no 
avare»  –  narsalarning  qayg‘uli  maftunkorligi,  «yugen»  –  yashirin  go‘zallik,  «sabi»  –  tanholik  qayg‘usining 
go‘zalligi. 
Mono-no  avare  dastlab  qalb  qa‘ridan  otilib  chiqqan  ixtiyorsiz  hayrat  tarzida  vujudga  kelgan.:  «Ax,  qanday 
go‘zal gul! Xare!» degan jumladagi hayratni anglatuvchi ikki so‘z «Ax» va «Xare» keyinchalik «avare»ga aylangan. 
«Avare» – hayrat vositasida «mono»ning mohiyatiga etib borilgan. «Mono» esa — narsa yoki hodisa, lekin qiyofasiz 
narsaning mohiyati,  «Mono-no avare» narsalarning  mangu ibtidosiga qalb intilishi, ularning sirg‘aluvchan ma‘nosini 
ilg‘ab  olish  demak.  U  tabiat  va  insonning  o‘zaro  bog‘liqligiga,  o‘zaro  shartlanishiga,  barcha  mavjudlikning  taqdir 
                                                 
173
 Ван Вей. Стихотворения. М., ИХЛ, 1979. С.22. 
174
 O‘sha manba. 231-233 b. 

---

qonuniga ichki bo‘ysunishiga nogahoniy erishuvidan iborat. o‘rta asrlar yapon she‘riyatida tashqaridan qaraganda bir-
biridan  juda  uzoq  bo‘lgan  narsalar  orasida  bog‘liqlik  topishga,  olamning  yashirin  birligi  majmuini  ko‘ra  bilishga 
intilish ana shundan kelib chiqadi. 
Go‘zallikni  anglab  etishda  eng  muhim  o‘rinni  «yugen»  tushunchasi  egallaydi.  YUgen,  bu  –  yashirin,  sirli, 
qora, qa‘rdagi go‘zallik. U asli xitoycha so‘z bo‘lib, ikki qismdan iborat: «yu» – «qora, qa‘r», «gen» – qorong‘ulik, 
zulmat ma‘nolarini anglatadi. U zulmatni yorib chiquvchi ziyo: zulmatni inkor etmaydi, lekin zulmatni ichdan yorib 
chiqar ekan faqat o‘sha zulmatning o‘zida mavjud. qisqasi, yugen – qorong‘ulik qamrab ololmaydigan qorong‘udagi 
nur. 
Yugen  estetik  tushuncha  sifatida  Xeyyan  davri  (IX-XII  asrlar)  she‘riyat  nazariyasida  qo‘llanilgan.  o‘sha  davr 
shoirlaridan  biri Akira  Komonaga  yugentay-yugen  ruhidagi  uslubni  o‘zini  kashf  etolmaydigan  hissiyotning  aks-sadosi, 
dunyoga kelmagan kayfiyatning sharpasi, deb ta‘riflaydi. Xullas, Xeyyan davri shoirlarida yugen tushunchasi teran ichki 
tuyg‘u va g‘ussa bilan yo‘g‘rilgan degan ma‘noni anglatadi. 
O‘rta asrlar yapon teatr san‘atida Noo teatri alohida o‘rin tutadi. Noo spektakllari  «alo tuyg‘uni» uyg‘otuvchi 
«alo vazifani» bajarishlari kerak edi. Unda hamdardlik, dahshat, shavq – hammasi go‘zallikdan lazzatlanishni alohida 
his etish barobarida hal etiladi. Bu go‘zallik o‘zida ko‘rinishdan xunuklikni, dahshatni mujassam etishi mumkin; ular 
Noo teatrida o‘zlarining aksi  bo‘lmish  go‘zallikka  aylanadilar. Buning  uchun har bir sahnadagi badiiy qiyofa  go‘zal 
bo‘la olishning yashirin imkonini topa bilish lozim. Bunday mo‘jiza faqat yuksak san‘atga xos. 
Noo  teatrining  eng  muhim  vazifasi  –  sirli  olamiy  qudrat  bo‘lmish  yugen  muhitiga  ijodiy  tasavvur  yordamida, 
mistik tajribalar va amaliy mahorat orqali kirib borish hamda yugenga namoyon bo‘lish va tinchlanish xususiyatini baxsh 
etish;  undan  keyin  yugen  ishtirok  qilgan  mukammal  sahnaviy  ijod  vositasida  moddiylashgan  go‘zallikni  kosmosga  – 
falakka qaytarish. Buni boshqacharoq qilib tushuntirsak, quyidagicha bo‘ladi: 1) falakdagi go‘zallikni ilg‘ab olish va unga 
kirib borish; 2) bu oxirigacha ilg‘ab va ifodalab bo‘lmaydigan mistik go‘zallikni teatr san‘ati qiyofalariga tadbiq etish; 3) 
uni sahna asaridan nurlangan go‘zallik sifatida falakka qaytarish. (Spektakl ibodat kabi, ma‘budlar ko‘nglini yumshatadi.) 
SHu o‘rinda yapon buddhachiligidagi dzen mazhabi haqida to‘xtalib o‘tish joiz. Dzen (chan) XII asr oxirlarida 
Xitoydan  kirib  keldi  va  keng  tarqaldi.  Dzen  ta‘limotiga  ko‘ra,  har  qanday  san‘at,  agar  u  hodisalarning,  moddiy 
dunyoning ma‘naviy mohiyatiga erishish uchun insonga ko‘maklashsa, u mangu haqiqat tomon o‘tadigan ko‘prikdir. 
Dzen estetikasi badiiy ijodda shaxs va obekt orasidagi aloqani ushlab turish uchungina etarli bo‘lgan eng kam so‘z, eng 
kam ifoda vositalariga asoslanadi. 
Dzen-buddachilik  ta‘siri  ostida  butunlay  Yangi  san‘at  turi  –  tosh  bog‘lar  san‘ati  vujudga  keldi.  Tosh 
bog‘larning asosiy g‘oyasi bog‘-mikrokosm kompozistiyasi orqali cheksiz olam hissini berish va insonning o‘zligiga 
sho‘ng‘ib ketishi uchun sharoit yaratishdir. Har bir tosh bog‘ ikki asosiy unsurga ega, ular – suv va tosh. Suv tabiiy 
yoki qumdan iborat ramziy suv bo‘lishi mumkin. Tosh doim tabiiy tarzda qo‘llaniladi. Toshlarni joylashtirish san‘ati 
–  sutensi  bog‘dagi  san‘atkor  ishining  asosiysi  hisoblanadi.  Tosh  shakliga,  rangiga,  salmog‘iga  qarab  tanlanadi. 
San‘atkorning  vazifasi  har  bir  toshning  plastik  imkoniyatini  ilg‘ab,  ularni  imkon  boricha  ifodaliroq  qilib 
guruhlashtirishdan  iborat. YApon  tosh  bog‘lar  san‘atining  o‘ziga  xosligi  shundaki,  siz  qaysi  tomondan  qaramang, 
butun  bog‘ni  nigohan  qamrab  ololmaysiz,  qaysidir  qismidagi  go‘zallik  nazardan  qolib  ketadi.  YA‘ni  o‘n  beshta 
toshdan  doimo  o‘n  beshinchisini  ko‘rolmaysiz. Aynan  ana  shu  «o‘n  beshinchi  tosh»  –  sirli:  ehtimol,  u  koinotdir, 
ehtimol  o‘z  qalbingizdir...  Bunday  san‘atning  kamyob  namunalarini  Kiotodagi  Ryoandzi  va  Daysenin  tosh 
bog‘larida ko‘rish mumkin. 
Yaponlar  –  davlat  ramzi  sifatida  xrizantema  gulini  tanlagan,  o‘z  qalbi  tabiatini  gullagan  olcha  timsolida 
ko‘radigan  xalq.  YAponiya  alohida  gulchilik,  guldastalar  tizimi  san‘ati  –  ikebana  bilan  ham  mashhur.  Ikebana  – 
sirlarga  to‘la  yurak  va  qo‘llarning  nozik  harakatlari,  go‘zallik  san‘ati.  Bunda  muhimi  –  gullarning  ko‘pligi, 
o‘simliklarning turli-tumanligi emas, balki har bir gulning  o‘ziga  xosligida, ko‘rinishining takrorlanmasligi,  rangi, 
shaklidadir. Har bir gulda, yaproqda, ko‘katda ma‘no va ifoda, tabiatdagi va odamlardagi go‘zallikni ramziy tarzda 
anglatuvchi  o‘z  tili  bo‘lishi  kerak.  Xuddi  sukunat  kabi  ohista,  mayin  musiqa  ohangidek  insonni  o‘rab  turgan 
gullardagi ranglar majmui asab torlari tarangligini yumshatishi lozim. 
O‘rta  asrlarda  va  hozir  ham  Yaponiyada  choy  taomili  paytida  choyxona  tokchasida  hali  to‘la  ochilib 
ulgurmagan birgina  gul turadi. Gul fasllarga  monand tanlanadi. Gulga  monand guldonlar qo‘llaniladi. Yaponiyada 
chinni guldonlar orasida XV-XVI asrlarga oid iga deb atalganlari alohida qimmatli hisoblanadi. Igaga suv sepsa u 
xuddi harakatga kelgandek, jonlangandek bo‘ladi. Ikebana san‘atining mumtoz ustasi Ikenobo Sen-O (XV asr) gul 
go‘zalligini  tushunishda  Yangilik  kiritdi:  siniq  guldondagi  gul  ham,  qurib  qolgan  butoqdagi  gul  ham  qalbda 
nurafshonlik uyg‘otadi. Qadimgilar gullarni joylashtirish orqali oliy donishmandlikka erishganlar. 
Umuman  olib  qaraganda,  o‘rta  asrlar  Budda  Sharqi  estetikasi  o‘zining  go‘zallikka  bo‘lgan  Sharqona, 
nazokatli munosabati bilan, injaligi bilan katta ahamiyat kasb etadi. Hozir ham u o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas.