O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

  
 
  Temir asosli qotishmalar. 
  Temir  asosli  qotishmalar  –  shunday  materiallarki,  tarkibida  temir  asosiy 
komponent  hisoblanadi  –  boshqa  istalgan  metallar  bilan  solishtirganda,  ishlab 
chiqarilishi  ko‘lami  bo‘yicha  eng  ko‘p  miqdorga  ega,  bundan  tashqari  qolgan 
material  turlaridan  ko‘ra  muxandislik  konstruksiyasining  eng  muxim  materiali 
xisoblanadi. 

---

65 
 
Bu materialning keng  tarqalganiga asosiy uchta sabab quyidagilardir: 
1)
 
Temir birikmalarining yer po‘stlog‘ida ko‘p miqdorda ekanligi; 
2)
 
Temir  va  uning  qotishmalarini  ishlab  chiqarish,  tozalash  va  qayta  ishlash 
nisbatan arzonligi; 
3)
 
Temir  asosli  qotishmalarni  fizik  va  mexanik  xossalarini  boshqarib  keng 
qo‘llash mumkin. 
  Temir  asosli  qotishmalarning  asosiy  kamchiligi  –  bu  ularning  korroziyaga 
moyilligidir. 
  Quyidagi  bo‘limda  po‘lat  va  cho‘yanlarning  turli  klasslarini  va  ularning  tarkibi, 
mikrostrukturasi  va  xossalari  ko‘rib  chiqiladi.  Bu  materiallarning  klassifikatsiyasi 
iqtisodiy jixatga asoslangan sxemasi 7.1 rasmda keltirilgan. 
 
 
3
 
Callister William D. Jr., Materials Science and Engineering, an Introduction. Wiley and Sons.UK 2014 (409-416 rages.) 
 
 
2.1-rasm. Temir asosli turli qotishmalarning klassifikatsiyasi 
 
Po‘lat,  bu  mashina  va  asbobsozlikda,  qurilishda,  shuningdek  turli  asboblar 
tayyorlashda ishlatiladigan asosiy materialdir. Po‘latlar nisbatan arzon bo‘lib, ko‘p 
miqdorda ishlab chiqariladi. Po‘lat muhim mexanik, fizik-kimyoviy va texnologik 
xossalar  koMnleksiga  ega.  Po‘latlar  kimyoviy  tarkibi,  vazifasi,  sifati, 
oksidsizlantirish darajasi va strukturasiga ko‘ra klassifikatsiyalanadi. 
Kimyoviy  tarkibiga  ko‘raklassifikatsiyasi.  Kimyoviy  tarkibiga  ko‘ra  po‘latlar 
uglerodli  va  legirlangan  xillarga  bo‘linadi.  Xossalari  asosan  uglerod  miqdoriga 

---

66 
 
borliq  bo‘lgan  po‘lat  uglerodli  po‘lat  deb  ataladi.  Uglerodli  po‘latlar  uglerod 
miqdoriga qarab kam uglerodli (0,25% gacha S), urtacha uglerodli (0,25- 0,6% S) 
va ko‘p uglerodli (0,6% dan ko‘p) xillarga bo‘linadi. 
Metallurgiya  zavoddarida  temir  rudalaridan  avval  cho‘yan,  cho‘yandan  esa 
po‘lat  ishlab  chiqariladi.  Uglerodli  po‘latlarning  asosi  temir  (97-99,5%) 
bo‘lganligi  bilan  unda  ma’lum  miqdorda  (Mn,S,Si,P,N)  va  ba’zi  tasodifiy 
qo‘shimchalar  (Cr,W,Cu)  va  boshqa  elementlar  xam  bo‘ladi.  Temir  uglerod 
qotishmalarining  xossalariga  uglerodning  ta’siri  juda  katta.  qotishmada 
uglerod miqdori ortgan sari uning puxtaligi ortib, plastikligi  kamayib boradi. 
Uglerodli  po‘latlarda  doimo  bo‘ladigan  elementlar  miqdori 
ma’lum  darajada,  masalan:  Mn-0,7%,  Si-0,5%,  R-0,005%,  S-0,05%  dan 
oshmasligi kerak. 
Mashinasozlikda  ishlatiladigan  po‘latlar  ishlatish  soxalariga  va 
kimyoviy tarkibiga ko‘ra tubandagi guruxlarga bo‘linadi.