|
2-amaliy mashg’ulot
Mineral o’g’itlar va hosildorlik. Biogeokimyoviy mintaqalar
Mineral o’g’itlar o’simliklarning elementlarga bo’lgan talabini qondirib, hosildorlikni oshirishdagi asosiy omillardan biri hisoblanadi. O’simlik to’qimalaridagi mineral elementlarning miqdori bir qancha hollarga, masalan, tuproq eritmasidagi moddaning miqdori va uning ildizlarga shimiluvchanligi, muhit kislotalik darajasi, namlik, harorat va ildiz atrofning aeratsiyasi, o’simlikning va o’rganilayotgan organning yoshi.
Har yili ekin maydonlaridan, hosil bilan birga ko’pgina mineral elementlar tuproqdan olib chiqib ketiladi. Ammo tuproqdan mineral elementlarning olib chiqib ketilishi miqdori turli o’simliklar uchun bir xil bo’lib, ularning hosildorligiga ham qisman bo’lsada bog’liqdir. Masalan, kartoshka va sabzavot o’simliklari boshoqdosh ekinlarga nisbatan tuproqdan ozuqa elementlarini ko’proq olib chiqadi. Masalan, bir tonna bug’doy bilan 10 kg kalsiy olib chiqib ketilsa, shu miqdordagi kartoshka bilan 40 kg, karam bilan esa 60 kg kafsiy tuproqdan olib chiqib ketiladi. Demak, ma’lum bir maydonga har yili surunkali ravishda ekinlar ekilishi tuproq tarkibidagi mineral elementlar miqdorini minimal darajaga olib kelishi mumkin.
Respublikamiz qishloq xo’jalik amaliyotida buni inobatga olgan holda har yili yerning talabiga ko’ra xilma-xil mineral o’g’itlar solinadi. O’simliklarda ayniqsa generativ rivojlanish davrida mineral o’g’itlarga bo’lan talab oshadi.
O’g’itlarni o’simlik urug’larini ekishdan oldin, ekish bilan birga va ontogenez davomida tuproq miqdoriga ko’ra qadoqlab berish ekinlardagi yuqori hosil olishning asosiy shartidir. Qishloq xo’jaligida ekinlarni oziqlantirishda o’g’itlashning qo’shimcha usullarini ham qo’llashga to’g’ri keladi.
O’g’itlar asosan ikki xil bo’ladi: mineral va organik o’g’itlar. Mineral o’g’itlarga azotli, fosforli, kaliyli va mikroo’g’itlar kirsa, organik o’g’itlarga go’ng, torf, hayvon va o’simlik qoldiqlari kiradi.
O’g’itlar oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy o’g’it tartibida bitta element bo’ladi. Murakkab o’g’itda ozuqa elementi ikki yoki undan ortiq bo’ladi.
O’g’it sifatida qo’llaniladigan tuzlar tuproq eritmasi reaksiyasi xususiyatlarini o’zgartiradi.
1. Fiziologik nordon tuzlar - (NH4)2CO4 - 2NH4 + CO32- . Ushbu tuzlarning kationlari o’simlik tomonidan tez o’zlashtiriladi, anionlari (CO3) esa tuproqda to’planib qolib, uning eritmasining pH ko’rsatkichini kislotalik tomonga o’zgartiradi.
2. Fiziologik ishqoriy tuzlar-NaNO3 – Na+ + NO3+. O’simliklar bu tuzlardan hosil bo’lgan nitrat anionlarini tezda o’zlashtiradi. Ammo kationlar (Na+), tuproqda ko’plab to’planib, uning eritmasi pH ko’rsatkichini ishqoriy tomonga surishi mumkin.
3. Fiziologik neytral tuzlar – NH4NO3 -» NH4+ + NO3. Ushbu tuzlar o’simliklar uchun nihoyatda qulay bo’lib, ularning kationi ham anioni ildizlar tomonidan deyarli bir xil o’zlashtiriladi.
Qishloq xo’jalik o’simliklaridan yuqori va sifatli hosil olish bilan birga tuproq kambag’allashishini bartaraf etish uchun ekin maydonlarini doimiy ravishda muqobil o’g’itlash talab qilinadi. Tuproqdagi elemcntlar bilan o’simlik tarkibidagi elementlar miqdorini o’simlik hosili bilan solishtirib Yu.Libix minimum qonunini yaratdi. Bunga asosan, o’simlikning hosildorligi birinchi navbatda tuproqdagi o’simlik achun zarur elementning miqdori bilan belgilanadi, ya’ni uning eng kam miqdori bilan belgilanadi. Ushbu elementni tuproqga solish orqali o’simlikning hosildorligini oshirib borish mumkin. Ammo bu hol boshqa bir elementning miqdori kam bo’lgunicha davom etadi. Ushbu element berilsa, yana bir boshqa elementning miqdori kam bo’lib qoladi. Chunki ko’pchilik o’simliklar mineral elementlarni ma’lum bir nisbatda o’zlashtiradilar. Shuning uchun ham o’simliklarni ontogenez davomida ozuqaga bo’lgan talabi o’rganilib, shu asosda ekinlarga mineral o’g’itlar berib boriladi.
O’g’itlash sistemasi-buo’simliklaeni mutanosib ravishda almashlab ekishni hisobga olgan holda o’g’itlar qo’llashning dasturi bo’lib, o’z ichiga tuproq unumdorligini, ob-havo sharoitlarini, o’simliklar va ularning navining biologik xususiyatlarini, o’g’itlarni xossasini va tarkibini hisobga olishni oladi. O’g’itlash sistemasi moddalarning aylanishini hisobga olgan holda hamda dehqonchilikda uning nisbatini bilgan taqdirda yaxshi natijalar beradi.
O’simliklar va tuproq mineral tarkibini kimyoviy uslublarni qo’llash tufayli aniqlash mumkin. O’simlik uchun ayrim elementlarning o’zlashtirilishi haqida vegetatsion va dala tajribalasi natijalariga qarab xulosa chiqarish mumkin.
O’simliklar bilan vegetatsion tajribalar suvli qumli va tuproqli sharoitlarda olib borilishi mumkin. Bunda o’simlik uchun yaratilgan sharoit tabiatdagidek bo’lishi lozim.
O’g’itlarni tarkibiga qarab mineral va organik, sanoat (azotli, kaliyli, fosforli va mikroo’g’itlar) va mahalliy (torf, go’ng, kill), oddiy (tarkibida bitta elementni masalan, faqatgina azot yoki kaliyni tutadi) va kompleks (tarkibida ikki yoki uch elementni tutadi).
Do'stlaringiz bilan baham: | 
