O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat univеrsitеti pedagogika va psixologiya kafеdrasi

8- 9 Ma’ruza: Evolyusion psixologiyaga kirish
Psixologiya atamasini turli nomlari. Ilmiy va ilmiygacha bulgan psixologiya. Falsafa, tabiiy fanlar va psixologiya.Psixologiyani mustakil fan sifatida shakllanishi.
Ilmiy va xayotiy psixologiya va ularning yzaro alokasi. Ilmiy va xayotiy psixologiyani uzaro xamkorligi. Fanlar tizimida psixologiyaning Urni. Psixologiya tabiiy va gumanitar fan soxasi sifatida. Matematik bilimlarni psixologiyadagi urni. Ilmiy psixologi k bilimlarni uziga xosligi


Ψ, ψ (название: пси, греч. ψι, др.-греч. ψῖ) — грек алифбосидаги 23-чи ҳарф. Грек алфабети ёзуви 700 саноқ белгига эга.
Пси- ҳарфида қадимги славян алифбосидаги кирилл ПСИ ҳарфи келиб чиққан, кейинчалик фақат черков словян тилида ишлатилган.
Ψ (пси) ҳарфидан психика, психология, психиатрия сўзлари бошланади, шунинг учун мазкур ҳарф деяри барча давлатлар психологик ташкилотларининг логотипи бўлиб қолган
XIX va XX asrdagi psixologiya – bu asosan empirik psixologiyadir. Psixologiyada XVII asrda paydo bo‘lgan bu yo‘nalish XIX asrda va XX asrning boshlarida o‘z taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga erishdi. Uning yutuqlariga erishuviga sabab eksperiment metodining tadbiq qilinishi edi. Uning predmet doirasi juda kengaydi. YUqorida aytilganday, psixologiya fanining mahsus o‘z vazifalari va metodlariga ega bo‘lgan bir qancha shahobchalari maydonga keldi.
Empirik psixologiya bir butun narsa emas edi. Bu psixologiyaning ichida bir qancha yo‘nalish va oqimlar mavjud edi. Psixologiya tarixida bulardan ancha mashhur va muhimlari assotsianizm, intellektualizm, volyuntarizm, geshtal psixologiya va freydizmlar edi. Assotsiativ psixologiya haqida yuqorida gapirildi.
Intellektual psixologiya – bu psixikaning asosiy elementi va psixologik faoliyatning asosiy funktsiyasi aqlli intellektdir deb hisoblaydigan yo‘nalish. Intellektualistlarnnng fikricha, turli-tuman psixik jarayonlar. shu jumladan emotsional va iroda jarayonlari ham sezgi, tasavvur va tushunchalarning qo‘shilishidir deb tushuntiriladi. Assotsiativ psixologiyaning vakillari intellektualistlarga kiradi, chunki ular ham birlamchi va asosiy element tasavvurlardir deb hisoblaganlar. Psixologiya va pedagogikada intellektualizmniig eng ko‘zga ko‘ringan vakili Gerbart hisoblanadi.
Volyuntaristik psixologiya, intellektualizmdan farq qilib, psixik hayotning asosi sifatida shaxsning irodasini, aktivlanishini, faolligini ilgari suradi. Barcha murakkab psi­xik jarayonlar, xususan, tafakkur ham insonning irodaviy faolligi deb talqin qilingan.
Volyuntaristik psixologiyaning vakillari G.Lipps (1889–1941y.) G. Myunsterberg (1863–1916 y.) edilar Vilgelm Vundt ham, garchand irodaning asosi hislardir deb hisoblagan bo‘lsa ham, volyuntarist edi.
Freydizm – bu o‘z nomini avstriya nevropatologi va psi­xologi Zigmund Freyd (1856–1939 i.) nomidan olgan bo‘lib, psixologiya va nevropatologiyadagi alohida yo‘nalishdir.
Freyd ta’limotiga ko‘ra, shaxs psixologik hayotiniig asosi jinsiy lazzat olishga qaratilgan tug’ma, ongsiz mayl (instinkt)dir. Lekin tarixan tarkib topgan odat, ahloqiy tamoyillar tufayli, ijtimoiy «tsenzura»ning mavjudligi tufayli bu mayl to‘g’ridan-to‘g’ri to‘siladi. SHuning uchun ham ba’zi kishilarda bu ongsiz tabiiy mayl bilan anglab tug’ilgan vaziyat o‘rtasida ichki ruhiy konflikt (to‘qnashuv) paydo bo‘ladi. Bu to‘qnashuvlar ba’zan barqaror asab kasalligiga (nevrozga) olib keladi.
Kishilik jamiyatida ko‘pchilik kishilarning hayoti va taraqqiyoti jarayonida bu tabiiy ongsiz mayl energiyasi mehnat faoliyatiga aqliy va ijodiy faoliyatga qaratiladi va sarf etiladi. Hayotning yuksak sohasiga energiyaning shu tariqa ko‘tarilishini sublimatsiya deb ataladi. Freydning ayrim shogirdlari uning ta’limotiga ba’zi bir o‘zgarishlar kiritganlar. Masalan, Adolf Adler (1870–1937 y.)fikricha, seksual (jinsiy) mayl emas, psixik hayotning asosini, balki ustunlikka, hokimiyatga, boshqa kishilar ustidan hukmronlik qilishga bo‘lgan tabiiy mayl tashkil qiladi.
Geshtalt– psixologiya, yoki boshqachasiga struktura, yaxlit psixologiya. Bu yo‘nalishning asosiy vakillari X.Erenfels (1859-1932 y.), V.Keller (1887 y.), K. Kofka(1886-1941 y.) lardir. Bu psixologlar barcha murakkab psixik jarayonlar elementar hodisalardan – sezgilardan tarkib topadi deb hisoblagan assotsiativ psixologiyani tanqid qilib chiqdilar. Geshtalt psixologiyaning vakillari bu ta’limotga qarama-qarshi o‘laroq, har bir psixik hodisa yaxlit obrazdir, yaxlit struktura – Geshtaltdir degan nazariyani ilgari surdilar. Har bir psixik hodisaning mazmuni uning tarkibiga kirgan qism va elementlarning yig’indisiga nisabatan mazmundorroq hamda boyroqdir. Ayrim element va qismlarning yig’indisi butunning mazmunini belgilamaydi, balki, aksincha, butun (yaxlit struktura) qism va elementlarning xususiyatlarini» belgilab beradi.
Bu psixik strukturaning yaxlitligi nazariyasi, avvalo, idrok faktlari asosida ishlab chiqilgan edi. Idrok – bu sezgilarniig yig’indisi emas, balki yaxlit obrazdir, deb ta’kidlanadi. Psixik mahsullar va strukturalarning yaxlitligi haqidagi bu ta’limot keyinchalik xotira, tafakkur va iroda hodisalariga ham tatbiq qilingan edi.
Bu alohida-alohida yo‘nalish va oqimlar, bir qancha umumiy xususiyatga ega bo‘lgan holda (ayniqsa eng muhim momentlarda) «Empirik psixologiya» degan umumiy nom ostida birlashdilar.

	Psixoiogiya, psixikaning mexanizmlari, qonuniyatlari va faktlsrini o’rganuvchi
4 bosqich
	Psixologiya hulq-atvor ftaqidagi fan
3 bosqichj
	Psixologiya ong haqidagi fen sifatida
2 bosqich
Lbosqichl	Psixologiyajon haqidagi fan

Psixologiyaning predmeti va metodlarini bir xilda tushunish bu barcha oqimlariing birlashuviga sababchi bo‘ldi.
«Empiriklar» psixologiyani ruh haqidagi fan deb emas, «ruhiy hodisalar», yoki «ong hodisalari», yoki bo‘lmasa faqatgina ong haqidagi fandir, deb ta’rifladilar. Bu «ruhsiz» psixologiyadir (N.N.Lange). «Hech qanday metafizikasiz psixologiyadir» (A.I.Vvedenskiy).
Empirik psixologiyaning tarixiy xizmati shundan iboratki, uning vakillari ilmiy jihatdan o‘rganish predmeti sifatida ruhni inkor qildi. Bu holatni psixologiyaning meta­fizik va idealistik qarashlardan holi bo‘lish yo‘lidagn katta qadam deb hisoblash mumkin.
YUqorida aytilganday, empirik psixologiyaning asosiy metodi kuzatish, tajribadir. Lekin tabiat fanlaridan psixologiya sohasiga ko‘chirilgai bu metod ichki tajriba sifatida, o‘z-o‘zini kuzatish (introspektsiya) sifatida boshqacha tus oladi.
Empirik psixologiya ob’ektiv kuzatish metodidan ham, eksperiment metodidan ham foydalangan: psixik hodisalar har xil mahsus asboblar yordami bilan mahsus laboratoriyalarda o‘rganildi; materiallarni tekshirish va yakunlashda matematik statistika (korrelyatsiya) metodlaridan foydalanildi.
Empirik psixologiyaning psixologiya fani tarixidagi ikkinchi katta xizmati tajribadan foydalanishdan, psixologik eksperimentlar o‘tkazishning metod va texnikasini ishlab chiqishdan iborat.
Psixologlar tomonidan eksperimentning tatbiq qilinishi tufayli inson psixologiyasi sohasida boy materiallar to‘plagangan. Bu materiallarning ko‘pchilik qismi hozirgacha ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan (masalan, Vundt va Ebbingauzning eksperimental ishlari). Empirik psixologiya aniqlagan ma’lumotlar va ishlab chiqqan eksperimental metod va usullar amaliyotda ham, masalan, meditsina va pedagogika sohalarida foydali bo‘lib chikdi.