|
II.§ ASOSIY QISM
2.1.Evkalipt turkumining biologiyasi
Evkalipt – Эвкали́пт – Eucalýptus
Biologiyasi. Nomlanishi:Bu atamani birinchi bo`lib fanga fransuz botanika Charlz Louis de Lerite Bryutelem tomonidan 1788 yilda kiritgan.lotin nomi,( ευκάλυπτος: εΰ - "go'zal", χαλυπτός - gul g'uncha deb, "yaxshi yoritish" yoki "chiroyli nizomning" umumiy qiymati bilan qoplangan) degan ma`nolarni anglatgan
S istematikasi
2.1. 1-Rasm. Oq evkalipt ( Eucalyptus albens benth)
Tip:O`simliklar dunyosi
Bo`lim : Gulli o'simliklar
Sinf : Ikki urug`pallalilar
Oila: Mirtadoshlar
Turkum: Evkalipt
Tur : Oq evkalipt
Evkalipt yurkumi mirtadoshlar oilasiga mansub doim yashil daraxt yoki butalar turkumi. Avstraliya va uning atrofidagi orollarda 800(bazi adabiyotlarda 500) dan ortiq turi tarqalgan. Tropik va subtropiklarda hududlarda koʻp ekiladi (mas, Braziliyada Evkalipt ekilgan maydonlar Avstraliya, Ispaniya, Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlari va boshqalardagidan koʻproq). Gʻarbiy Gruziya, Qrim va Ozarbayjonda Evkaliptning sharsimon, kulrang va xivchinsimon turlari oʻstiriladi. Evkalipt issiqsevar va namsevar oʻsimlik. Unumdor yerlarda yaxshi oʻsadi. 500 yilgacha va undan ham ko`p yashashi mumkin
Morfologiyasi Mavsum juda ko'p evkaliptlar barglarini erta to`kadi lekin tropik mintaqada o`sadigan evkaliptlar barglarini mavsum oxirida to`kadi. Ishlab chiqarilgan ko'p yog'lar bu turning muhim xususiyatlaridan hisoblanadi. Yetuk evkalipt o'simliklarida barglar odatda to`g`ri ba`zan qiyshiq ko'rinishda bo'ladi. Aksincha, ko'chatlar barglari qarama-qarshi va halqasimon joylashgan. Evkalipt melanofliya va Evkalipt setosa kabi ko'plab turlar reproduktiv tarzda yetishtiriladi.. Evkalipt petraea, Evkalipt dundasii va Evkalipt lansdowneana kabi bir nechta turlar doimiy yashil barglarga ega. 3 - 4 yilgi barglari esa to’q yashil, ingichka lantsеtsimon, o’roqqa o’xshab egilgan bo’lib poyada qisqa bandlari bilan kеtma - kеt bo’lib yеrga nisbatan tik joylashgan. Shuning uchun evkalipt yеrga yaxshi soya bеrmaydi. Barg uchi chetga buriladi, u shoxchalar bilan xuddi shu tekislikdagi uchini buralib qolishi natijasida daraxtlar deyarli soyalar bermaydi. Deyarli barcha turlarning barglari odatda rivojlanishning uch bosqichidan o'tadi: yosh barglar, oraliq va kurtaklar. Evkalipt tez oʻsuvchan boʻlgani tufayli (bir yilda 4–5 m oʻsadi) botqoq yerlarda ekilganda botqoqlarni quritib, tuproq tarkibini yaxshilashda muhim rol oʻynaydi. Urugʻidan koʻpaytiriladi Daraxtlar odatda bitta asosiy ildizga ega. Tazmanya yaylalaridagi Evkalipt vernicosa, Nullarbordagi Evkalipt yalatensis va G'arbiy Avstraliyada sohilbo'yi qirg'oqlaridagi eukalipt butalarini uchratish mumkin. Eucalyptus daraxtlari, shu jumladan, mallees va marnoklar bir xil bo'lib, Yerdagi eng mashhur gullarni o'sadigan evkalipt regnanslarini o'z ichiga oladi .
Poyasi. To`g`ri uzun hamda Tanasi baquvvat. Balandligi 80–100 m gacha va undan ham ko`proq , shox va shabbasi siyrak joylashgan. Har yili poyasining tashqi qavati olik hujayralarga ajrala boshlaydi. O'lgan qobig'i esa tirik hujayralardan ajrala boshlaydi. O'lgan qobig'i katta bolaklar, chiziqlar yoki kichik zarralar kabi to'kilishi mumkin. Ushbu turlar "silliq qobiq" deb nomlanadi va Evkalipt sheathiana, Evkalipt diversicolor, Evkalipt cosmophylla va Evkalipt cladocalyx kabi turlarni o'z ichiga oladi. Evkalipt globulus qobig'ining hujayralari quyidagi qisman quriydi . Iqlimning davom etishi osonlashishi mumkin Hujayra qobig`ining tuzulishi quyidagicha:
Tashqi - uzun hujayralardandan iborat va uzun bo'laklarga bo`lingan bo`lishi mumkin. Odatda qalin to'qimalar bilan qoplangan bo'ladi.Orta-qattiq, qo'pol va chuqur tushib ketgan. Qora hatto qizil rangga ega bo'ladi Ichki - qobig'i juda ko'p xar-xil qismlarga bo'linadi. Ular tishli va yopiq bo'lishi mumkin.
Gullari. Evkalipt turlari gullari oddiy tuzulgan . Gullari yakka - yakka, sariq, pushti oq, baʼzan ochsargʻish va toʻqqizil, ikki jinsli, barg qoʻltigʻidan chiqib qalqon yoki roʻvaksimon toʻpgul hosil qiladi. Gul kosachasi naychasimon, onalik tuguni bilan birlashgan. Gul g’unchasida kosacha qopqoq bilan yopilgan bo’lib, otaliklari va 4 ta tojbargini bеrkitib turadi. Gul ochilgandan kеyin ko’proq tushib kеtadi. Otaligi ko’p sonli, onalik tuguni pastga joylashgan. Gullari shilimshiq, ozlaridan xushboy xidlar taralib turadi. Urug'lar taxminan konus shaklida bo'ladi va urug'lar uzunligi taxminan 1 mm bo'lgan mumli, novda shaklida bo'ladi. Katta yoshli o'simliklarda oldin gullarning o'sishi boshlanadi. Evkalipt cinerea va Evkalipt perriniana alohida istisnolardan iborat.. Tuxumdon past, konveks yoki konusli, 2-7 ta uyli , har bir uyada bir nechta yumaloq, ikki-to'rt qatorga joylashtirilgan ; ustunchasi oddiy, subulit yoki biroz katakchali.
Mеvasi - to’rt qirrali chanoq va koʻp urugʻli koʻsakcha. Mevasi ko'pincha silliq, uchib yuruvchi,u kam sonli, kesilgan, yog'och, to'r boshidan tashkil topgan. Urug'lar ko'pincha kam rivojlangan. Yumaloq yoki yumaloq, bir-biriga o'xshash, odatda, qora, silliq shakllarda boladi ba'zan qanotlari bilan yassilangan yoki har xil burchakli boladi, jigar rangda bo`ladi . Ikkita keng, yurak shaklidagi yoki po'stloq taglik bilan qoplagan. Evkalipt - gibridlar sonini ko'paytirib, tabiiy sharoitda o'zaro o'ralgan o'simliklardir. Meva pishishi bir yil davom etadi. Urug'lik mahsuloti turiga qarab, mevalarning og'irligi bo'yicha 2 dan 17 gacha. Pishmagan urug'lar umumiy miqdorining 80-85 foizini tashkil qiladi. Urug'lar 10 yilgacha, 40-50 yilgacha bo'lgan istisno hollarda, 2 dan 96 foizgacha cho'zishadi. Bir kilogrammda 500 mingdan 2,5 mingtagacha urug' mavjud; 1000 urug'ning o'rtacha vazni 0,3 dan 20 gacha boradi.
Ko`payishi. Evkalipt urug'lari kuzda ekiladi. Issiqxonalarda ko`paytiriladi. Issiqxonalarda ham erta kuzda ekiladi. Urugi 18-20 ° C iliq havodagina unib chiqa oladi . Urug'lari ekilgandan keyin normal sharoitda 5-7 kunda unib chiqadi . Evkalipt turkumining o`simliklari issiqqa talabchan boladi.Bu turkum vakillarini uy sharoitida ham yetishtirish mumkin.
Kimyoviy tarkibi Evkalipt barglari 0.3% dan 4.5% gacha (evkalipt) yog'ini o'z ichiga oladi, ularning asosiy tarkibiy qismi ksenol (80% gacha), shuningdek taninlar, gallotaninlar, kumik va qumik kislotasi.Efir yog'i tarkibi juda murakkab va qirq tarkibiy qismga ega. Yuqorida ko'rsatilgan evkalipt daraxtlarining yashil massasi mavjud kinool. Bu yaproqlardan bu moddaning yuqori tarkibiga ega efir moyi hosil qiladi.Shuni esda tutingki, lavanta, chaebr, aromatik plenktatus, fir,rozmarin, tibet lofanti, reyhan, kardamom va safron kinool.
Bundan tashqari, ushbu o'simliklarning bargi qoplamining kimyoviy tarkibiga quyidagilar kiradi:
pinen;
terpenlar;
isovaler aldegid;
achchiqlanish;
taninlar;
fitontsidlar;
qatronlar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
