O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Bronzalar. 
Mis bilan qalay qotishmasi 
bronza
 
deyiladi. 
Ma’lumki, qalay qimmatbaho metall bo‘lganligi sababli uni tejash hamda qotishma 
xossalarini zarur tomonga o‘zgartirish maqsadida bronza tarkibidagi qalay qisman yoki 
to‘la A1, Fe, R, Zn
 
va boshqa elementlar bilan almashtiriladi. Masalan, A1 kiritish bilan 
alyuminiyli bronzalar (masalan, BrAB, BrA7), R kiritish bilan qo‘rg‘oshinli bronzalar 
(masalan, BrSZO), berilliy kiritish bilan berilliyli bronzalar (masalan, BrB2),Si kiritish bilan 
kremniyli bronzalar (BrKMSZ-1) va boshqalar olinadi. Qalayli bronzalarning 
cho‘zilishga mustahkamligi σ
b
= 150 — 350 MPa, nisbiy uzayishi δ = 3 — 15% 

---

94 
bo‘ladi. 
Bronzalar GOST 613—79 bo‘yicha harf va raqamlar bilan quyidagicha 
markalanadi. Masalan, BrA11J6N6, bu yerda Br bronzaligini, A qotishmada 
alyuminiy 11%, J temir 6%, N nikel 6% ligini bildiradi, qolgan qismi esa 
misdan iborat bo‘ladi. 
Bronzalar texnologik ko‘rsatkichlariga ko‘ra bosim bilan ishlanadigan va 
quymalar olinadigan bronzalarga ajratiladi. Bosim bilan ishlanadigan bronzalar 
(BrOTSSNZ-75-1, BrOTSS5-5-5 va boshqalar)dan listlar, sterjenlar, truba va 
boshqalar ishlanadi, Quyma bronzalar (BrAJ9-4L-BrOF10-1 va boshqalar) dan 
vint, vtulka, chervyak va boshqa detallar zagotovkalari qu yish yo‘li bilan 
olinadi. Shuni aytish kerakki, mis qotishmalari strukturalarini o‘rganishda xuddi 
qora metallar singari namunalardan shliflar tayyorlanadi va strukturasi mikroskop 
ostida ko‘riladi. Bunda reaktiv sifatida masalan 10 g FeCl
3
2- rasmda mis qotishmalarining mikrostrukturalari keltirilgan. 
A- yumshatilgan lotun. B-quyma bronza. V- yumshatilgan bronza. 
30 sm
3 
NS1 va 360 sm
3
N
2
0 olinadi bir oz spirt qo‘shilsa ham bo‘ladi. 2- rasmda mis 
qotishmalarining mikrostrukturalari keltirilgan. 
Mis va uning qotishmalarini olish. Xozirgi vaqtda mis tarkibida mis kolchedani 
(SuFes2) bo‘lgan sulfid rudalarydan olinadi.
31
Mis rudalarining boyitilgan 
31
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 434-435

---

95 
konsentrati (tarkibida 11—35% Su bo‘lgan) kuydirilib, tarkibidagi oltingugurt 
kamaytiriladi, sungra mis shteyni olish uchun suyuqlantiriladi. 
Shteynga suyuqlantirish maqsad mis va temirning oltingugurtli birikmalarini ruda 
aralashmalaridan ajratib olishdir. Shteynlar tarkibida 16—60% Si bo‘ladi. 
E s l a t m a. «Quyish usuli» grafasida quyidagi belgilashlar kiritilgach: 3—qumli-
loyli qoliplarga, V—suyultiriladigan modellarga, K—kokil, D—bosim ostida;
birinchi birinchi harfdan keyin keladigan M harfi qotishma quyilayotganda
modifikatsiyalangaganini bildiradi. 
Mis shteynlari konvertorda suyuqlantiriladi, havo bilan puflanib, tarkibida 
1—2% temir, rux, nikel, mishyak va boshqa aralashmalar bo‘lgan xomaki mis 
olinadi. Xomaki mis qo‘shilmalardan tozalanadi (rafinirlanadi). Rafinirlangandan 
sung mis miqdori 99,5—99,99% ga yetadi (texnik toza birlamchi mis hosil bo‘ladi). 
Toza misning 11 ta markasi mavjud (M006, M06, M1b, M1U, M1, M1r, M1f, M2r, 
MZr, M2 va MZ). Eng yaxshi M006 mis markasidagi aralashmalarning umumiy 
yig‘indisi 0,01% ga, MZ. markasida esa 0,5% ga teng. 
Toza pishirilgan misning mexanik xossalari quyidagicha: σv = 220 — 240 MPa,
NV 40 — 50, σ - 45 — 50%. Toza mis elektrotexnika maqsadlarida ishlatiladi va 
sim, chiviq, tasma, listlar, polosalar hamda trubalar ko‘rinishida ishlab chiqariladi. 
Mexanik mustahkamligi kam bo‘lganligidan toza mis konstruksion material sifatida 
ishlatilmaydi, balki uning rux, qalay, alyuminiy, kremniy, marganets, kurgoshin
bilan qotishmasi ishlatiladi 
Misni legirlab, mexanik, texnologik, ekspluatatsion xossalari yaxshilanadi. 
Mis qotishmalarining uchta gruppasi bo‘ladi: latunlar, bronzalar va misning nikel 
bilan qotishmalari.
32
Latunlar. Mis asosli ikkita yoki ko‘p komponentli qotishmalarga latunlar deyiladi, 
ularda rux asosiy legirlovchi element xisoblanadi. Ruxdan boshqa elementlar 
32
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 434-435

---

96 
kiritilganda, kiritilgan element nomi bilan ataluvchi maxsus latunlar hosil bo‘ladi, 
masalan, temir-fosfor-marganetsli latunlar va hokazolar. 
Misga qaraganda latunning mustaxkamligi, korroziyaga chidamliligi katta, 
yaxshi ishlanadi (kesib, quyib bosim ostida ishlanadi). Latun tarkibida 40—45% rux 
bo‘ladi. Rux miqdori bundan ko‘p bo‘lsa, latunning mustaxkamligi kamayib, 
murtligi ortadi. Maxsus latunlarda legirlovchi elementlar miqdori 7—9% dan 
ortmaydi. 
Qotishma latunning bosh xarfi L bilan belgilanadi. Undan sung qotishmaning 
asosiy tashkil etuvchilarining bosh harflari yoziladi: S — rux (sink), O — qalay 
(olovo), Ms—marganets, J— temir (jelezo), F — fosfor, B-berilliy va xokazo. 
Harfdan keyin keluvchi raqamlar legirlovchi elementlarning protsentda berilgan 
miqdorini bildiradi. Masalan, LAJMs 66-6-3-2 markali alyuminiy-temir-marganetsli 
latun tarkibida 66%) mis, 6% alyuminiy, 3% temir, 2% marganets bo‘lib dolgami 
ruxdan iborat. 
Boshqa rangli metallar qotishmasiga uxshash latunlar ham texnologik 
belgilariga ko‘ra quymabop va deformatsiyalanadigan xillarga bo‘linadi. 
Qo‘ymabop latunlar (GOST 17711—72) shakldor quymalar uchun, mo‘ljallangan 
bo‘lib, ular quyma parchalari ko‘rinishida yetkazib beriladi. 
Deformatsiyalanadigan latunlar (GOST 15527—70) L90 (tompak), L80 
(yarim tompak) kabi oddiy latunlar, LAJ 60-1-1, LS63-3 kabi murakkab latunlar 
ko‘rinishida ishlab chiqariladi. Latunlar sim, chiviq, tasma, polosalar, listlar, 
trubalar va boshqa prokatlangan hamda presslab tayyorlangan buyumlar 
ko‘rinishida yetkazib beriladi. Latunlar umumiy va kimyo mashinasozligida keng 
qullaniladi. 
Bronzalar. Misning qalay, alyuminiy, kremniy, marganets, qurg‘oshin, 
berilliy bilan hosil qilgan qotishmalari bronza deb ataladi. Kiritilgan elementga 
qarab, qalayli, alyuminiyli va boshkalar bo‘ladi. 

---

97 
Bronzalarning korroziyaga chidamliligi yuqori, quyilish va antifriksion 
xossalari yaxshi, kesib yaxshi ishlanadi. Mexanik xarakteristikalarini kutarish va 
aloxida xossalar berish uchun bronzalar temir, nikel, titan, rux, fosfor bilan 
lepirlanadi. Marganetsning kiritilishi bronzaning korroziyaga chidamliligini, nikel 
plastikligiii, temir mustaxkamligini, rux quyish xossalarini, qurg‘oshin kesib 
ishlanuvchanligini yaxshilaydi. 
Bronzalar bu harflari bilan markalanadi, undan ung tomonda turuvchi darflar bronza 
tarkibiga kiruvchi elementlarni bildiradi: 
E s l a t m a: Quyma latunlarning mexanik xossalari kokilga quyilgan 
latunlarga nisbatan berilgan. 
O — qalay, S — rux, S — qurg‘oshin (svinets), A — alyuminiy, J — temir (jelezo), 
Ms—marganets va hokazolarni bildiradi. Sungra ularning protsentlardagi miqdorini 
bildiruvchi raqamlar yoziladi (bronzadagi mis miqdorini bildiruvchi raqam 
yozilmaydi). Masalan, bronzaning BrOTSS5-5-5 markasi uning tarkibida 5% dan 
qalay, qurg‘oshin va rux borligini, kolgani (85%) misdan iborat ekanligini bildiradi. 
Q a l a y l i bronzalar tarkibida 4—6 % qalay bo‘lib, kjori mexanik 
xossalarga eta (av = 150 — — 350 MPa, a = 3 — 5 %, qattikligi NV 60 — 90), 
antifriksion va korroziyalanishga qarshi xossalari yuqori, yaxshi quyiladi va kesib 
yaxshi ishlanadi. Antifriksion xossalarini va kesib ishlanuvchanligini yaxshilash 
maqsadida qalayli bronzalarga qurg‘oshin kiritiladi, rux kuyilish xossalarini 
yaxshilaydi, fosfor quyilish, mexanik va antifriksion xossalarini yaxshilaydi.