O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

Misni rudadan olish.
Xozirgi vaktda 80% gacha xamma mislar 
pirometallurgiya usuli bilan rudaning tarkibidan ajratib olinadi, ya’ni sulfidli mis 
konsentratidan (avval ruda flotatsion usulda boyitiladi) eritish orkali olinadi. 20% 
ga yaqin mis esa turli rudalardan gidrometallurgiya usulidan foydalanib, ya’ni 
zaruriy ruda turli eritmalar yordamida ishlov berish orkali misni eritmalarga 
chuktirish yoki kimyoviy usul bilan ajratib olinadi.
29
Misni sanoat yuli bilan olish tartibi yoki usuli juda ko‘p. Pirometallurgiya 
usulida mis ajratib olish uchun tegishli rudalar turli konstruksiyalardagi 
pechlar yordamida (alangali, elektr, shaxtali pech lar, konvertorlar va 
28
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering 2013 p435 
29
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 434-435

---

91 
boshkalarda) eritilib olinadi. Bu usul bilan sulfidli rudalardan mis olish 
texnologiyasi kuyidagilardan iborat
. 
Misni rux, qalay, qo‘rg‘oshin, temir, marganets va boshqa elementlar bilan hosil 
qilgan birikmalariga 
mis 
qotishmalari
 
deyiladi. Mis qotishmalarining mexanik hamda 
texnologik xossalarining yuqoriligi korroziyabardoshligi, yeyilishga chidamliligi 
sababli sanoatda keng qo‘llaniladi. 
Mis qotishmalari kimyoviy tarkibiga ko‘ra, latunlarga va bronzalarga ajratiladi: 
Latunlar.
Latun mis bilan ruxning qotishmasi bo‘lib, uning texnologik va 
mexanik xossalari yuqori bo‘ladi. Ularning keng foydalaniladiganlari tarkibida 
rux miqdori 40— 42% bo‘ladi (53-rasm). Tarkibida rux 39% bo‘lgan latun 
α
qattiq eritma bo‘lib, bunda Su ning elementar fazoviy kristall panjarasi 
saqlangan holda ayrim atomlari Zn bilan o‘rin almashadi. Shu sababli bu 
latunlar plastik, puxta va korroziyabardosh bo‘ladi. Qotishmaning likvidus va solidus 
chiziqlarining yaqinligi sababli ular yaxshi quyma xossalarga ham ega bo‘ladi. 
Tarkibida rux miqdori 46% bo‘lganlari α+ |3' fazaga ega. β' faza juda qattiq va 
mo‘rt bo‘ladi. 
Latunlarning mexanik va texnologik xossalarini yanada yaxshilash uchun ularga 
ma’lum miqdorda Al, Ni, Si, Mn, R, Fe
30
va boshqa elementlar qo‘shib, maxsus latunlar 
olinadi. Latunlarga qo‘shiladigan elementlarning turi va miqdori qotishmadan kutilgan 
xossalarga ko‘ra belgilanadi. 
GOST 2060—73 bo‘yicha oddiy latunlar L harfi va raqamlar bilan markalanadi. 
Masalan, L96 da L harfi latun ekanligini, 96 raqami esa qotishma tarkibida 96% 
mis borligini bildiradi. 
Maxsus latunlarni markalashda L harfidan keyin qotishma tarkibiga kiritilgan 
elementlar nomlarining bosh harfi, keyin 
30
William F.Smith Foundations of materials science and engineyering, 2013. 434-435

---

92 
1-
rasm. Mis qotishmalarining tarkibidagi rux miqdoriga ko‘ra ular strukturasi va 
mexanik xossalarining o‘zgarish grafigi. Latunlarning ayrim markalari, mexanik 
xossalari va ishlatilish joylari keltirilgan (GOST 15527—70 va GOST
1-jadval 
Markasi MPaσ
v
Kgk/mm
2 
δ,% 
NV,MPa 
(kgk/mm
2
) 
 
Ishlatilishi 
L90 
L80 
260(26) 
320(32) 
45 
52 
530(53) 
530(53) 
Truboprovod 
detallari, 
flanetslar, 
bobishkalar tayyorlashda 
L69 
320(32) 
55 
550(55) 
Issiqlik almashuvchi agregatlarda 
LS59-
200(20) 
20 
800(80) 
Vtulkalar, 
armaturalar, 
shakildor 

---

93 
1L 
quymalar olishda 
LMsS 
58-2-2 
350(35) 
8 
80(80) 
Antifriksion 
detallar 
(podshipnik, 
vtulka va boshqalar) tayyorlashda 
17711—72). Masalan, LS59-1 da LS — qo‘rg‘oshinli latunni, undan keyingi 
raqam zsa mis (59%) va rux (1%) miqdorini bildiradi. Shuni ta’kidlash kerakki, 
latun tarkibida mis qancha ko‘p bo‘lsa, uning plastikligi, korroziyabardoshligi 
shuncha ortadi. 
Latunlarning texnologik ko‘rsatkichlariga ko‘ra ular bosim bilan ishlanadigan 
(deformatsiyaga beriladigan) va quymalar olinadigan xillarga ajratiladi. 
Bosim bilan ishlanadigan latunlar (L96, LS59-1, LAJ60-1-1 va boshqalar) 
yuqori plastik xossaga ega bo‘lib ulardan olingan 
quymalar bosim bilan ishlanib ulardan listlar, lentalar,trubalar tayyorlanadi. 
Quyma latunlarning (LK80-3L, LKS80-3-3, LMUJ52-4-1 va boshqalar) 
oquvchanligi yukori bo‘lib, likvatsiyaga kam beriluvchi antifriksion xossaga ega 
bo‘ladi. Bu qotishmalardan podshipniklar, vtulkalar, chervyakli vintlarning 
zagotovkalari qoliplarga quyish yo‘li bilan tayyorlanadi.