O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “mehnat ta’limi” kafedrasi

YUqori mustaxkamli kam uglerodli po‘latlar 
A440 
K12810 
0,28 
1,35 
0,30 Si (max) 
0,20 Cu (min) 
A633, turi E 
K12002 
0,22 
1,35 
0,30 
Si. 
0,08V. 
0,02 N. 0,03
Nb. 
A656, turi I 
K11804 
0,18 
1,60 
0,60 Si. 0,1 V 
0,20 
Al.
0,015 N. 
Izoh: a – (AISI) Amerika temir va po‘lat instituti, (SAE) Avtomobil sanoatining 
injenerlar uyushmasi, (ASTM) Amerika materiallarni sinash uyushmasi, bundan 
tashqari (UNS) yagona belgilar sistemasi ham qo‘llaniladi.
b – bundan tashqari material tarkibida R - 0,04%,S - 0,05%, Si 0,30% bo‘ladi. 
Jadval
. Ko‘p qo‘llaniladigan qora va o‘tachidamli kamuglerodli po‘latlarning 
mexanik tavsiflari. 
AISI
/S
AE 
yok
i 
AST
M
 r
aq
am
i 
M
u
staxkamli
k
 
ch
egar
asi
, 
M
Pa
 
(k
fun
t/
d
yu
ym
2
) 
Oq
u
vc
h
an
li
k
 
ch
egar
asi
, 
M
Pa
 
(k
fun
t/
d
yu
ym
2
) 
Plastik
li
gi
, 
%
EL
 
(50 
mm
 
asosga
 
2 
(d
yu
ym
) 
Asosiy
 
q
o‘llan
il
ad
iga
n
 soh
alari
 
Qora metallar (kam uglerodli po‘latlar) 
1010 
325 (47) 
180 (26) 
28 
Avtomobil kuzovi detallari, mixlar, 
simlar 
1020 
380 (55) 
210 (30) 
25 
Quvurlar, 
konstruksiyalar, 
po‘lat 
listlar 

---

139 
A36 
400 (58) 
220 (32) 
23 
(ko‘prik va bino) konstruksiyalari 
A516, turi 70 485 (70) 
260 (38) 
21 
Past haroratda va bosim ostida 
ishlovchi idishlar 
YUqori mustaxkamli kam uglerodli po‘latlar 
A440 
435 (63) 
290 (42) 
21 
Boltlar 
yoki 
parchinlar 
bilan 
birlashtiriladigan konstruksiyalar 
A633, turi E 
520 (75) 
380 (55) 
23 
Past 
haroratda 
ishlovchi 
konstruksiyalar 
A656, turi I 
655 (95) 
552 (80) 
15 
Traktor korpuslari va temiryo‘l 
vagonlari 
O‘rta uglerodli po‘latlar 
Bu guruhdagi po‘latlar tarkibida 0,25 dan 0,6 % gacha uglerod bo‘ladi. Bu 
po‘latlarning mexanik xossalarini termik ishlash yo‘li bilan oshirish mumkin, 
toblash va bo‘shatish orqali strukturasini austenit shakliga keltirish mumkin. Ular 
doim bo‘shatish amali bajarilgandan so‘ng ishlatiladi, bunda ulurning strukturasi 
bo‘shatilgan martensitdan tashkil topadi. Qora o‘rta uglerodli po‘latlar termik 
ishlash orqali mustaxkamlanishi mumkin va juda tez sovutish orqali toblanib 
mustaxkam qatlam xosil qila oladi, biroq qatlam qalinligi unchalik yuqori emas.
Bu po‘latlarga xrom, nikel va molibden qo‘shilishi oqibatida ular, termik ishlovga 
moyil bo‘la boshlaydi, buning natijasida ulardan turli mustaxkamlikka va 
plastiklikka ega materiallar tayyorlash mumkin bo‘ladi. Bu guruh materiallari 
temiryo‘l g‘ildiraklari, traktorlar, tishli g‘ildiraklar, tirsakli vallar va yuqori 
mustahkamlikni, eyilishbardoshlikni, zarbiy qovushoqlikni talab qiluvchi turli 
mashina qurilmalarini yasashda qo‘llaniladi. Bu guruhga tegishli bir nechta 
materiallarning tarkibi 13.2.a jadvalda keltirilgan. Bu erda qotishmalarning 
nomlanish prinsipiga biroz sharx berish lozim. Po‘lat va boshqa qotishmalarning 
klassifikatsiyasi va spetsifikatsiyasi uchun javobgarligi (AISI) Amerika temir va 
po‘lat institutiga, (SAE) Avtomobil sanoatining injenerlar uyushmasiga, (ASTM) 
Amerika materiallarni sinash uyushmasiga yuklatilgan
1
.
Jadval
. AISI/SAE va UNS sistemalari bo‘yicha kam legirlangan qotishmalar va 
turli miqdorda uglerodga ega bo‘lgan qora metallarning belgilanishi keltirilgan.