Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “Oʻzbek tilshunosligi” kafedrasi

4-topshiriq: Ko`p ma’nolilik o`zbek tili leksikasining o`ziga xos belgilariни аниқланг.Asosan , o`zbekcha so`zlar ko`p ma'nolilik xususiyatiga ega bo`ladi. Masalan, bash, koz, ayaq, qanat, bәl, til, murun, lәp, v.h. Masalan, qipchoq shevalarida: өziyem , bash dep kәdini kөtәrip djurgәnәkәn–dә. Uni ekinchi birgәtkә bashlыq qыp qoydы: bir bash djuzum. U ishti kөzini bilәdi.
Yoki til so`zini olib ko`raylik:
1. Kishi yoki hayvon organizmining nomi
2. II shaxs birlik, shakldosh buyruq fe’li.
3. Tъl tכpъsh – kelishish.
4. Tъlъnъ bъlъsh – biror sohani yaxshi , mukammal bilish.
Tabu–taqiq, qo`l tekkizib bo`lmaydigan ma’noni bildiradi.Bu ayrim so`zlarni aytmasdan uning o`rniga boshqa so`zlarni qo`llashdir. Ilon so`zi o`rniga arg`amchi , qamchi–dasta, chilvir , gilbir deyishgan.
Kelinlar erini bayim, enamning uli deb chaqiradi.
Evfemizm so`zining lug`aviy ma’nosi yaxshi gapiraman , xushmuomalalik bilan gapiraman demakdir.Bu ayrim qo`polroq va aytilishi noqulayroq so`zlarni silliqlab gapirishdir. O`ldi so`zi o`rniga – djכnъ uzildi, djכn berdi , qazo qыldы, dunyәdәn өttъ.Kasalni tabы djoq , mazasi djoq .Kuyovini dכstыg`dash , xotinini turmush ortag`ы ,v.h.
Shevalarga xos so‘zlarni mavzuiy guruhlarga bo‘lib o‘rganish
Turkiy tillar lahjalarini o‘rganishga bo ‘lgan qiziqish eng qadimgi davrdan boshlangan . Hali u vaqtlarda turkiy xalqlar vakillari urug‘-urug‘ va qabila-qabila bo‘lib yashab kelar edilar . Ulardan qabila ittifoqlari va xalqlar shakllanadi. Shuning uchun ham O‘rxun-Enasoy daryolari yoqasidan topilgan yozma yodgorliklar turkiy xalqlar bilan birga O‘zbeklarning ham eng qadimgi yozma manbalaridan deb qaraladi . Chunki bu yozma manbalar barcha turkiy xalqlarning, jumladan o ‘zbek tilining ham qadimgi zamonlarda boy adabiy til an’analariga ega bo ‘lganligini va O‘rxun-Enasoy yozuvi hozirgi o‘zbek tilining ham qadimgi yozma yodgorliklaridan biri bo‘lganini ko‘rsatadi . Bu yozma yodgorliklar o’zbek shevashunosligi tarixini o‘rganish uchun ham muhim bo‘lgan boy materiallar beradi. Ularni o‘rganish “ Qadimgi turkey yozma yodgorliklari “ , “ Qadimgi turkey til “ kabi asarlarning ahamiyati kattadir . Ular ilmiy tadqiqotlarni bajarish uchun ham oliy o‘quv yurtlarida talabalarni o ‘qitish uchun ham muhimdir.
Shevaga xos so’zlarning mavzuiy guruhlari :
Dehqonchilikka xos atamalar :oq, ariq, paxta, ariq, ko‘sak, chivma,lo‘ppak ; lavlagi, qizilcha, arpa,bug ‘doy/biyday/jo ‘xori/jugari/juvari//oq//ox jugari, pamildori-panijon//patilajon-baqala, qalampir-garmdori-burch , qovun //qovog‘-ashkadi
-Urre talaga ketarkanmiz
- Yuqorida keltirilgan tala so‘zi adabiy tilda dala ma’nosini ifodalanadi .
Chorvachilikka oid atamalar : ot//at , sigir//siyir-inak//iney-uy,buzog‘-go‘sala,qo‘y , echki // gechi , g‘o‘nan , do‘nan , xo‘tik-tayxar,qolun, toy , baytal, chivich, serka, bo‘ta// bo‘taloq .
Ov , baliqchilikka xos atamalar : tor , tuzoq,matrap,yoyma,qopqon,qarmaq//qalam, sanchqi;laqqa,chavaq,zog‘ora baliq,chorton //baliq , jeyin , keyez .
Uy ro‘zg‘or buyumlarining atamalari : qozon // qazon, tovoq //toboq,lagan //lagat,og‘ir keli-soqi ,bolti-bolta , paqir-satil-chelak,chopqi , elay //elak ,oqlog‘; gilam , g ‘ali,olacha, tushak //to ‘shak , yokandoz , yostiq-bolish . O‘g‘ur o‘lgur ag ‘darilib ketdi-dedi onam aybdor ohangda . Xuddi birov ular shoxiga bir satil qizil quyganday .
1-mashq
Ena, okajon , amma ,momo , bova , kennoyi,
Ushbu so‘zlarni shevaga oid so ‘zlarni qaysi guruhiga kirishini ajratib yozing .
2-mashq
Patinjon , qizilcha , gashir , kadi , burch , gechi , xo‘tik , serka , laqqa , chavaq , jeyin , toy ,jugari ,tayxar ,arpa , juyari , inak , ko‘rak , paxta .
Ushbu so ‘zlardan dehqonchilikka oid so ‘zlarni ajratib yozing .