Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “Oʻzbek tilshunosligi” kafedrasi

II. E g a l i k k a t е g о r i ya s i .
Egalik katеgоriyalari hоsil qiluvchi qo‘shimchalar o‘zbеk shеvalarida bir qancha ko‘rinishlarga ega. Farg‘оna tip shеvalarda egalik qo‘shimchalarining ishlatilishi adabiy tilga mоs kеladi.
Оtam, оtang, оtam, оtamiz, оtalari kabi.
Tоshkеnt shеvasida bir оz farq qiladi.
N.Ratabyaning ma’lumоt bеrishiga qaraganda, «Egalik affikslarining qipchоq
shеvalaridagi ko‘rinishi naqadar ko‘p bo‘lib, ular 60 ga yaqindir. Ularning bunday
bo‘lishiga sabab, оhangdоshlik хususiyatining mavjudligidir» – dеydi. O‘g‘uz
shеvalarida ham shunga o‘хshashdir.
Morfologik tahlil. O‘zbek shevalarida fe’lning o‘ziga xos xususiyatlari
Morfologik tahlil uchun ko’plab talablar mavjud , bularni ko’rib chiqamiz:
Avvalo,so’zni tahlil qilishda aniq algoritmga rioya qilish kerak. Siz nutqning barcha qismlarining umumiy kategoriya ma’nolarini bilishingiz kerak.
O’zbek shevalarining morfologik va sintaktik xususiyatlari haqida to’la ma’lumot berish qiyin, lekin bu masalalarning eng umumlashadigan tadqiqot obektini o’rganishga asos bo’ladigan o’rinlarini qayd qilish mumkin. O’zbek adabiy tilidagi so’z turkumlari gap bo’laklari shevalarda alohida xususiyatga ega emas,balki uning ichki shakl va kategoriyalari yozib olingan matnlarning sintaksisi haqida fikr yuritish mumkin.
Sof ko’plik ma’nosini ifodalashda shevalarda –lar//ler//nar//ner//la//dar//tar kabi ko’plik qo’shimchalari qo’llaniladi.
O’zbek shevalari uchun ler arxaik variant hisoblanadi va u barcha o’zbek shevalarida qo’llaniladi.-le affiksi Toshkent shahar va Xorazm shevalarida faol qo’llaniladi. Yula- uylar,qo’yingle-qo’yinglar,gulle-gullar ,gynla –kunlar.-ne affiksi Namangan shevasida qayd qilinadi.
-la variant esa Xorazm shevasida uchraydi.qыzla(qizlar ),yla(ular),e// er variant shahar va shahar tipidagi shevalarda uchraydi: bьze (bizlar).Qipchoq shevalarida djyzmner /mehmanner/ oйynder,O’zbek tilining
Qorabuloq, Iqon shevalarida qo’sh ko’plik shakli qo’llaniladi:bylalar-bu-la-lar.
-ler affiksi va uning variantlari Toshkent ,Farg’ona va Xorazm shevalarida xurmat ma’nosi ham ishlatiladi.
O’zbek shevalaridagi fe’llarda ko’p hodisalar kuzatilishi mumkin.masalan:ketopti kelopti Farg’ona shevasi,kevotti kelvotti bo’lsa Toshkent shevasi, galdi Xorazm shevasi galvadik durvadik bordiq bular barchasi shevaga oid so’zlardir.
Undan tashqari tuslanish shakllari ham farq qiladi:

I bordm Ibordq

II bordng IIbordngz
III bordi III bordi (lo)

O’zbek tili uyg’ur tili bilan birga qarluq guruhiga kiradi.Turkiy tillarning tasnifi XI asrda M.Qoshg’ariy tomonidan berilgan bo’lsa ham XIX asrdan boshlab turkiy tillarning mukammal tasnifi yaratilmagan edi.

XIX asrdan turkiy tillarni rus olimlari o’rganishga harakat qildilar.O’zbek tilining o’g’uz lahjasi Xorazm viloyatida keng tarqalgan.Qozoq,qoraqalpoq ,turkman,tatar ham istiqomat qilishadi
So'z turkumlarini aniqlashda morfologik -leksik va sintaktik belgilar misol qilib olinadi hamda ular turli xil guruhlarga , kategoriyalarga ajratilgan.
So'z turkumlarini tasnif qilishda , bu sohaga doir turli xil noaniqliklarni bartaraf etishda chuqur mulohaza yuritib ularni ilmiy nazariy jihatdan asoslash isbotlab berishda D.Polivanov , X.Komilova, U .Tursunov, B.B.Reshetov, A.G'ulomov va Sh. Shoabdurahmonov kabi olimlarning xizmatlari katta bo'lgan.
O'zbek shevalari morfologiyasini bayon etib berishda mavjud fikr mulohazalarga asoslanib ish ko'rildi. Unga ko'ra , o'zbek shevalari morfologiyasi ham mustaqil so'z turkumlar va yordamchi so'z turkumlariga ham alohida guruhlarga bo'lib o'rganiladi. Ushbu sohada sheva materiallarini
O'zaro umumlashtrish bilan bir qatorda o'ziga xos tomonlari ham ko'zga tashlanadi .