Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti “Oʻzbek tilshunosligi” kafedrasi

1. Unli va undoshlar tizimi
0 ‘zbek shevalaridagi unli va undosh tovushlaming miqdori va sifati munozarali masalalardan biridir, chunki dialektologik ishlarda unli fonemalar haqida fikr yuritilganda, ulaming soni 18 tagacha etadi, degan ma’lumotlar beriladi. Aslida shevalar fonetikasi o‘rganilar ekan, ulardagi 15fonemalar emas, balki konkret nutq tovushlari e’tiborga olinishi lozimligini qayd qilish o'rinli boiadi.
Unlilar tizimi(vokalizm). Qarluq-chigil-uygur lahjasiga kirgan dialekt va shevalarda oltitadan o‘ntagacha unli tovush bor. Singarmonizmni yo‘qotgan shevalarda 6ta, singarmonizmli shevalarda esa 9-1 lta unli qo'llanadi. Toshkent shevalarida ъ, e, а, э, о, у Samarqand shevasida ъ, e, з, а, о, у unlilari qo‘llangan bo‘Isa, Qo‘qon, Marg'ilon, Chust, Qarshi, Sariosiyo kabi shevalarda Э unlisi bilan birgalikda a unlisi ham uchraydi. Shimoliy o‘zbek shevalarida (Turkiston, Chimkent, Sayram) 11 ta (a, e, a, и, ъ, ы, ь, о, в, у, у) unli mavjud. Qipchoq va o‘g‘uz lahjasidagi shevalarda ham 1 ta unli tovush qayd qilinadi.
Undoshlar tizimi (konsonantizm) haqida. 0 ‘zbek shevalaridagi sof turkiy so‘zlarda b(6), p(n), v(b), т(м ), t(T), d(a), s(c), ch(4), dj(дж), sh(ui), п(н), 1(л), r(p), й, к(к), g(r), ц, x, q(K), h(x) undoshlari doim iste’molda bor. 0 ‘zlashgan so‘zlarda ц undoshi s(ts) bilan, j (sirgaluvchi bolsa ham) undoshi dj kabi tallaffuz qilinadi. ф undoshi undov va taklidiy so‘zlarda aynan talaffuz etiladi, o'zlashgan so‘zlarda esa p, ba’zan b undoshiga moyil talaffuz qilinadi. H undoshi aksariyat shevalarda x undoshi fiziologik tabiatiga moslashadi, lekin shimoliy o‘zbek shevalarida, qipchoq shevalarida bu undosh talaffuzda bor. Shuningdek, arabcha va forscha so‘zlardagi shu tillarga'xos boigan undoshlar shevalarda o‘zbek tili artikulyatsion-akustik xususiyatlariga moslashgan.
Assimilyatsiya. Odatda assimilyatsiya unli va undoshlar tizimida baravar qayd qilinadi, lekin ko‘proq undoshlar bilan bog‘liq fonetik qonuniyatdir. Assimilyatsiya dastlab progressiv va regressiv assimilyatsiyaga, so‘ng to‘liq va to‘liqsiz assimilyatsiyaga bo‘linadi.
Progressiv assimilyatsiyada oldingi tovush keyingi tovushni o‘ziga singdirsa, regressiv assimilyatsiyada keyingi tovush oldingi tovushni o‘ziga o‘xshatadi.
To'liq assimilyatsiyada o‘zaro bir-biriga singib ketadigan tovushlar tushuniladi. Misollar: э11ъ ( Qarshi, Shahrisabz sh., ad. orf. oldi,), sywb (ToshK. Ad. orf. suvni), boddb fbo'ldi - Shahrisabz). To‘liqsiz assimilyatsiyada tovushlar aynan bir-biriga singmaydi, balki jarangli- jarangsizlik va boshqa holatlarga ko‘ra qisman o'xsha ketishi mumkin:
oshgan - Dshkan, ishga || T^shksfTosh.), bbzdb(bizni/Zbizning-Toshk. vil. va boshq.), 0гь/ялзи(о‘zimdan -Xorazm.,) To‘liq regressiv assimilyatsiya: gergdmmd(n) (Xorazm). dlbs(atlas-Samarqand).