O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent kimyo-texnologiya instituti «tasdiqlayman»

Keng malakali xodim-mutaxassisni modeli quyidagicha ko‘rinishda tuzilishi mumkin:

1. 
   Prognostik - oldindan bilish va ish rivojini xarakterlash.
   
2. 
   Malakaviy- texnik mazmuniga qo‘yiladigan talablar.
   

1. 
   Bu maqsadda maxsus ruxsat etilgan va tasdiqlangan hujjatlarni: maqola, qo‘llanma, ilmiy-texnik kutubxona axborotlardan turli xil ilmiy tashkilotlar, dissertatsiyalar, axborot va konferensiya materiallaridan keng foydalaniladi.
   
2. 
   Ishchi-xodimlarni malakaviy tayyorlashda ishlab chiqilgan talab va mazmun. Oldindan tashxislangan ma’lumotlar modelda qayd qilinib ilmiy tayangan holda xodimni malakasini oshirishga imkon beradi. SHu bilan birga didaktik prognozni ham ajratish zarur bo‘ladi. O‘quv rejasini va dasturlarni mukammalligidan va ishchi reja ustida ishlashda tashxisli ma’lumotlar zarur
   

Kasblar katorida mehnat taksimotining natijasibulmish alloxida mutaxassisliklar ajralib turadi. Mutaxassislik mehnatdagiga nisbatan tor sohadagi ishlarni uz ichiga oluvchi rivojlangan faoliyatning xilma-xil turidir. Masalan: chilangarlik kasbining xilma-xilligi: chilangar asbobsiz, chilangar-yiguvchi, chilangar-ta’mirchi, kabi xam turli kurinishlarga egadir. Ishchilar mutaxassisligi mehnat qurollari ning kullanishi va mehnat usullariga, mehnat maxsulotlariga (asboblar tayyorlash, mashina ta’miri va boshkalar) karab belgilanadi.
Kasb yoki mutaxassislikni turli xilda egallash mumkin. Ishchining u yoki bu mehnat faoliyatidagi turi va kurinishiga tayyorgarlik darajasi malaka debataladi.
Malaka uz navbatida razryadlar va (klasslar) sinflar bilan belgilanadi.
1.2.Texnika rivojlanishi ta’sirida ishchilar kasbiy tarkibining uzgarishi.
Xalq xujaligining barcha sohalaridagi texnika tarakkiyoti, ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish va texnologiyaning takomillashuvi ishchi mehnatining mazmuni hamda malakasining uzgarishiga olib keladi. Akliy mehnatni kullash imkoniyatlarini kengaytiradi, akliy yoxud jismoniy mehnat urtasidagi mavjud farqni bartaraf etishga yordamlashadi. YAngi texnika, texnologiya va ishlab chiqarishni yangicha tashkil etishning paydo bulishi bilan eskilarini sikib chiqarib yangi kasb va mutaxassisliklar vujudga keladi.
Tarkib topgan an’anaviy kasblar mazmuni uzgaradi, murakkab mashina va mexanizmlarni boshkaradigan malakali ishchilar soni usadi.
Kishlok xujaligidagi texnika tarakkiyoti mazkur soha ishchilarini yo'qori malakada tayyorgarligi uchun yo'qori talablar qo‘yadi. Bu bilan texnikani erkin boshkaradigan, mexanizatsiya va ximiyalashtirishni kishlok xujaligiga tadbik kila oladigan, kishlok xujaligining madaniy ekinlardan mul xosil etishtiradigan, chorvachilikda yo'qori unumdorlikka erishadigan ishchi mexanizatorning ixtisosi belgilanadi. Traktorchilik kasbida gildirakli va zanjirli traktorlarning xayFFFovchilari kombaynchilik kasbida ixtisoslashtirilgan donli tirkama va kombaynlami xaydovchi mexanik kasbi ajralib chikdi. Galla va zigir yanchadigan hamda zigir poyalarini boglaydigan agregatlar barcha murakkab mashinalarning mashinistlari, sigir larni elektr toki bilan soguvchilar, mashinada sut soguvchilar, paxta terish mashinalarining mexanik-xaydovchilari, inkubator-operatorlari, chorvachilik fermalariga xizmat kursatuvchi elektromontyor hamda elektr chilangarlar, naladchiklar kabi kasblar vujudga keldi. Osma va yarim osma kishlok xujalik texnikasining yuzaga kelishi munosabati bilan pritsepchilar, xususan kombaynchi va mashinist vazifasini keng ixtisosli traktorchi-mashinistlar boshkara boshladi. Avtomatlashtirishdan kartoshka va sabzavotlarni tozalash va ma’lum darajada konditsiyalash kabi jarayonlarni xam kamrab olmokda. Uzgarishlar traktor, kombayn, avtomobil va boshka murakkab mashinalarni boshkaradigan mexanizatsiyalashgan texnika zonalari xodimlari mehnati xarakterli va mazmunida kechadi. Bunda mexanizatorlarga xizmat kursatadigan eng takomillashgan texnika kullaniladi. Bu zvenolarda barcha ishlar kul mehnatisiz mashina va mexanizmlar yordamida bajariladi.
Qishloq xo‘jaligiga sarflanadigan mehnatning umumiy hajmida mexanizatorlarning mashina yordamida kiladigan mehnati j/x shirkat xujaliklari tuzatish ustaxonalari ishchilarining xissasi keskin oshadi. Bunda turli kishlok xujalik mashinalari ta’miri buyicha chilangarning mehnati uzgachadir. Agar ilgarilari chilangar uchun amaliy ish kunikmasiga ega bulish kifoya kilgan bulsa xozir bu mashinalar tuzilishlarini ishlash printsiplarini turli xildagi avtomobil, traktor, kombaynlarining texnik hamda eksplutattsiya qilish xususiyatlarini bilishi, yigilgan avtomashina va traktorlarning alloxida kismlarining tugri yigilganligi hamda sozlash sifatini mustaqil tekshira olishi, dvigatellar ichidagi kamchilikni eshitish bilan aniqlashi va bartaraf kila oladigan murakkab chizmalarni ukish hamda zarur xisob-kitob kila bilish kerak.
Traktorchilarning mehnat vazifalari xam sezilarli darajada kengaydi. Kupchilik traktorchi mashinistlardan fakat dala va transport ishlaridagina foydalanmasdan, balki texnikani ta’mirlashda, chorvachilikda xam foydalanilmokda. Kasblar tarakkiyotida asosiy harakatlantiruvchi shu kompleks avtomatlash-tirish va mexanizatsiyalash bulib koldi.
SHunday ekan, ertangi kun ishchisi, muxim yo'qori malakalarni egallagan bulishi va oldingi ishchi malakasi bilan farq kilib turishi kerak. YAngi boskichdagi texnika tarakkiyotining muxim sharti sanoat, kurilish va kishlok xujaligi sohasidagi ishchilar, hunar-texnika tayyorgarligining yo'qsak darajada bulishidir.
1.3. Kasblarni guruxlanishi va kasblar ruyxati.
Ishlarning ko‘lami va xilma-xilligiga kura ishchi kasblari uch turga bulinadi:
Turli ishlar va bir turda jixozlangan ish joyida bajariladigan operatsiyalar bilan boglik bulgan kasblar, masalan: yagona yoki mayda seriyali ishlab chiqarish sharoitida ishlovchi tokar.
Maxsus jixozlarga xizmat ko‘rsatish yoki doirasi chegaralangan ish bajarish bilan boglik bulgan mayda ixtisosdagi kasblar: elektromontyorlar, buldozerchi, sterjenchi.
Tor ixtisosli kasblar (operatsion), ya’ni maxsulot tayyorlashning umumiy jarayonida birdan ortik ish jarayonini bajarishi.
Kasblar kullaniladigan ish quroliga kura farqlanadi. Kasblar xalk xujaligining biror sohasiga mansubligiga karab, sohali va sohalararo kasblarga bulinadi. Sohali kasblar xalk xujaligining muayyan sohasi bilan boglikdir. Masaslan: to‘quvchi, yigiruvchi - tukimachilik sanoati bilan, elektromontyor bilan elektr mashinalarining avtomatchisi-izoshrofkachi, statorlar va rotorlar obmotkachisi- elektrotexnika sanoati va hokazolar bilan boglikdir. Ish vaktini iktisod qilish va ish unumini oshirish imkonini beradigan aralash kasblar tobora kuprok tarkalmokda. Bu kasblardagi ishchilar bir yoki yangi ikkinchi kasb doirasida aralash ixtisoslarni egallamokdalar. Aralash kasblar kurilish, urmon neft sanoatida kishlok xujaligida kuprok tarkaldi. Aralash kasblar yangi texnika va texnologiya extiyojlariga javob beradi, ish qurollaridan yaxshirok foydalanishga imkon yaratadi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Kasb nima?
   
2. 
   . Kasb - hunar, mutaxassislik va malaka haqida tushuncha
   
3. 
   Texnika rivojlanish ta’sirida ihchilar kasbiy tarkibining uzgarishi.
   
4. 
   Kasblarning guruxlanishi va kasblar ruyxati.
   
5. 
   Kasb - hunar ta’limining axamiyati va vazifasi.
   
6. 
   Kasblar qanday farqlanadi?
   
7. 
   Mayda ixtisosdagi kasblarni sanab bering.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi qonuni.-T.: 1997.
   
2. 
   O‘zbekiston Respublikasining «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to‘g‘risida» gi qonuni.-T.:1997.
   
3. 
   Abduhaliqov T. O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida ta’lim sifati monitoringini tashkillashtirish ilmiy-pedagogik asoslari. Nomzodlik dissertatsiyasi.- T.: O‘MKHTRI,2003
   
4. 
   Abduhaliqov T. Kasb-hunar ta’limida ta’lim sifati monitoringi.- T.:MRI,2003.
   
5. 
   Daujanova T. Kasb-hunar ta’lim muassasalarida tajriba-sinov ishlari monitoringi». Kasb-hunar ta’limi» ilmiy-metodik jurnal. 2000, №9. Toshkent, 2002.
   

15. 
    MAVZU: KASB-HUNAR KOLLEJLARINI BOSHQARISH VA TA'LIM-TARBIYA JARAYONINI NAZORAT QILISH
    

Reja:

1. 
   Ta'lim muassasalarini boshqarish tushunchasi
   
2. 
   Ta'lim muassasalarini boshqaruv tuzilmalari;
   
3. 
   Ta'lim muassasalarini boshqarishda rahbarlar faoliyati va rahbarlik vazifalarining taqsimlanishi
   

Tayanch so’z va iboralar: Muhandis-pedagogik, rahbarlik vazifalarini, Boshqaruv, direktor o'rinbosari, rahbarlik
Boshqaruv har qanday jamiyatga xos bo'lgan, hayot va turmush zaruratidan kelib chiqadigan faoliyatdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu faoliyat mohiyati yanada takomillasha boradi. Bundan ko'zlangan asosiy maqsad mehnat ahlining moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish uchun ishlab chiqarishni va shu asnoda barcha ijtimoiy munosabatlarni taraqqiy ettirishdan iborat. Boshqaruv xalq manfaati ko'zlangan holda demokratik uslub negizida amalga oshiriladi. O'z-o'zidan ravshanki, bunday boshqaruv jarayonida inson omiliga, xususan, millat manfaati va milliy qadriyatlarni takomillashtirishga alohida e'tibor qaratiladi. Zotan, jamiyatimiz rivoji uchun boshqaruv hal qiluvchi kuchga ega bo'lmog'i lozim. Boshqaruv - taraqqiyotning har qanday bosqichida jamiyatga xos bo'lgan ichki xususiyatdir. Bu xususiyat umumiy xarakterga ega. Zotan, bu xususiyat ijtimoiy jamoa mehnatida, turmush va mehnat jarayonida kishilarning o'zaro aloqada bo'lishi, o'z moddiy va ma'naviy faoliyatining mahsulotini almashtirish zaruratidan kelib chiqadi. Mehnatning har qanday shakli - ijtimoiy yoki birgalikda qilinadigan mehnat - idora qiluvchiga ma'lum darajada muhtojdir. Idora qiluvchi o'z jamoasi ishlarini bir-biriga muvofiqlashtiradi. Idora qiluvchi ishlab chiqarish organizmining mustaqil a'zolari harakatidan farq qilib, butun organism harakatidan kelib chiqadigan umumiy vazifalarni bajaradi. To'g'ri boshqaruvning muhim sharti - boshqaruvchining, ya'ni rahbarning faoliyatidir. Ma'lumki, jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma'naviy sohalarni o'z ichiga qamrab oladi. Shunga muvofiq tarzda boshqarishning ham uchta asosiy yo'nalishi mavjud. eng asosiysi, iqtisodiy boshqaruvdir. Chunki, iqtisod - moddiy ishlab chiqarish jamiyat hayoti va taraqqiyotining negizini tashkil etadi. Milliy tiklanish iqtisodni qayta qurishdan boshlanadi. Iqtisodiy boshqaruv kun tartibidagi eng muhim masala hisoblanadi. Ijtimoiy-siyosiy boshqaruv kishilarning turli jamoalari (ijtimoiy guruhlar, millatlar, elatlar, jamoalar va h.k.) o'rtasidagi munosabatlarni ham, ana shu jamoalar ichida kishilar o'rtasidagi munosabatlarni ham boshqarishdir. Bu turning asosiy mohiyati - turli guruhlar ittifoqini yanada mustahkamlash va taraqqiy ettirishdan iborat. Bu turdagi boshqaruvdan ko'zlangan maqsad, ijtimoiy tafovutlarni bartaraf etish,
jamiyatning ijtimoiy bir xilligiga erishish, davlat boshqaruvini takomillashtirish, ijtimoiy o'z-o'zini idora qilishga aylantirishdir.
Jamiyatni va ayrim a'zolar ma'naviy rivojlanishini boshqaruv boshqarishning yana bir asosiy turidir. Biz yashayotgan jamiyat taraqqiy etmog'i uchun yuksak intellektual xususiyatga ega bo'lishi kerak. Ijtimoiy tarbiyani, ilm va ma'rifat berishni, aholiga maishiy-madaniy xizmat ko'rsatishni ilmiy asosda boshqarish zarurati ana shundan kelib chiqadi. ilmiy texnika inqilobi asrida ma'naviy ishlab chiqarish sohasini boshqarish g'oyat katta ahamiyat kasb etadi. Bu shakldagi boshqarish umumta'lim maktablari, maktabgacha, maktabdan tashqari ta'lim muassasalari, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi muassasalari, oliy o'quv yurtlari, kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorldash fakultet va institutlarini boshqarish tushuniladi.

Hozirgi kunda kasb-hunar kollejlarini boshqarish oshkoralik, demokratiya va o'z- o'zini boshqarish asosida amalga oshiriladi. Kasb-hunar kolleji o'z-o'zini boshqarishning oliy organi bo'lib, pedagogic kengash hisoblanadi va u:

• 
  Kasb-hunar kolleji rivojlanganligining asosiy yo'nalishlarini o'quvchi va mutaxassislar tayyorlash va tarbiyalash sifatini oshirish va takomillashtirishni, qo'shimcha va moddiy texnika bazasini belgilaydi.
  
• 
  Ta'lim mazmunini turli variantlarni muhokama qilish va tanlab olish (o'quv rejalar, dasturlar, darsliklar) o'quv-tarbiya jarayonining shakl va uslublarini, ularni amalga oshirish usullarini o'quvchilarni qabul qilish o'quv muassasasidan chiqarish, o'tkazishni muhokama qiladi va tanlaydi.
  
• 
  Muhandis-pedagogik xodimlarning ijodiy tashabbuskorligini oshirish, ularning pedagogik tajribasini ommalashtirish bo'yicha malaka oshirish ishlarini tashkil qiladi.
  
• 
  O'qituvchilar kasbiy toifa berish to'g'risidagi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlangan Nizom asosida, o'quvchilar va ota-onalarning fikrlarini hisobga olib, takliflar kiritilgan holda muhandis-pedagog xodimlarni attestatsiyadan o'tkazadi.
  
• 
  Kollejning ilmiy-pedagog birlashmalari va qabul komissiyasining hisobotini eshitadi va muhokama qiladi.
  

Quyida akademik litsey va kasb-hunar kollejlarining boshqaruv tuzilmasi keltirilgan:

Akademik Litseylar Kasb-Hunar Kollejlari Qoraqalpog’iston Respublikasi,viloyatlar va Toshkent shahar O'rta maxsus kasb-hunar ta'limi hududiy boshqarmalari O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi tizimi kadrlari malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash instituti

O'zbekiston Respublikasi Oliy va O'rta maxsus ta'lim vazirligi O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi markazi oyda bir martadan ortiq o'tkaziladi. Kengash qarori umumiy ochiq ovoz berish orqali qabul qilinadi. Pedagog kengash qarori kollej bo'yicha buyruq chiqqandan so'ng kuchga kiradi. Kollejning faoliyatini boshqarish direktor tomonidan amalga oshiriladi. Direktor oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi va vakolatli davlat organlari tomonidan tayinlanadi va kasb-hunar kollejidagi barcha ishlarning natijasi uchun javobgardir. Kollej direktor ta'lim muassasasi nomidan ish boshqa tashkilotlar oldida vakolatga ega. Direktor kollejning mulki, moddiy bazasi va mablag'ining taqsimotchisi hisoblanibi, shartnomalar tuzadi, ishonch varaqalarini beradi, davlat banklarida hisob ochadi va kreditlarni boshqaradi.
Kasb-hunar kolleji ta'lim-tarbiya jarayonini boshqarishda rahbarlar faoliyati va rahbarlik vazifalarini taqsimlanishi. Pedagogik jamoaga o'quv muassasasi direktori bilan birgalikda o'quv ishlari bo'yicha direktorning birinchi o'rinbosari, ma'naviy-ma'rifiy ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari, kasb-hunar ta'limi bo'yicha direktor o'rinbosari, rahbarlik qiladilar. Boshqarish san'ati shundan iboratki, unda o'quv muassasasining barcha rahbarlari jamoasini yagona maqsadni egallashga yo'llash bilan bir-birlarining faoliyatlarini takrorlamasliklari, ayniqsa har bir rahbar o'z vazifasini aniq bilishi kerak. O'quv muassasasining direktori va uning o'rinbosarlari ishida bir-biriga aloqador, ba'zan esa umumiy vazifaga ega bo'lgan ishlar uchraydi. Shuning uchun bu vazifalarni konkret sharoitlarda aniq taqsimlanishi juda muhimdir, bu esa ish jarayonida takrorlashning oldini oladi va o'quv muassasasidagi biron obyektning nazoratsiz qolishiga yo'l qo'ymaydi. Pedagogik jamoaning faoliyatiga muvaffaqiyatli rahbarlik qilish uchun direktor va uning o'rinbosarlari ish vaqtni to'g'ri taqsimlashlari muhim nahamiyatga ega.
Pedagogik tizimni boshqarishda quyidagi o'quv-tarbiya jarayonini rejalashtirish o'quv- tarbiya jarayonini tashkil etish; o'quv- tarbiya jarayonini nazorat qilish; kafedra mudirlari va o'qituvchilar bilan ishlash; ota-ona va o'quvchilar bilan ishlash; metodik ishlarni tashkil etish; kasbga yo'llash; o'quv- tarbiya jarayonini tahlil qilish va hisobot tayyorlash kabi yo'nalishlar bo'yicha ish olib boriladi.
NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Boshqaruv- bu?
   
2. 
   Kasb-hunar kollejining boshqaruv tuzilmasini sxema tarzida izohlang?
   
3. 
   O'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi tizimini boshqarish tuzilmasini sxema
   

tarzida izohlang?

4. 
   Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari boshqaruv tuzilmasining farqi
   

nimada?

6. 
   Raxbarlik faoliyati numalardan iborat.
   
7. 
   O’quv ishlar bo’yicha director muovining vazifalari.
   

Ä

4. 
   Amaliy mashg‘ulot materiallari
   

1. 
   MAVZU: KASBIY TA’LIM METODIKASI FANINING MAQSAD
   

VAZIFALARI
R E J A:

6. 
   Ta'lim tizimini isloh qilish
   
7. 
   Kasb-hunar kollejiga muxandis-pedagoglami tayyorlash
   
8. 
   Kasb ta'limi metodikasi fanini maqsadi va vazifalari.
   
9. 
   O'zbekistonda kasb ta'limini islohatlari.
   
10. 
    Kadrlar tayyorlashdagi kasbiy-kvalifikatsion o'zgarishlar.
    

Tayanch tushuncha va iboralar: Ta'lim to'g'risidagi qonun, Kadrlar tayrlash milliy dasturi, metodika, muhandis-pedagok, kasb-hunar, kasbiy pedagogika, qonuniyat, ishchi,model, guruh, asoslar, nazariya, davr, tizim, tamoyil.kasbiy ta'lim
Ajratilgan soatlar_ : Ma’ruza 2- soat Amaliy mashg‘ulot 2-soat Jami: 4-
soat
Mavzuning qisqacha ta’rifi.Oliy Majlisning 1997 yil 29 avgustda bo'lib o'tgan IX sessiyasida muhokama etilib, qabul qilingan, hayotimizni hal etuvchi muhim masalalar qatorida ta’lim-tarbiya tizimini tubdan o'zgartirish, uni yangi zamon talabi darajasiga ko'tarish, barkamol avlodimiz kelajagiga daxldor bo'lgan qonunlar - «Ta’lim to'g'risida»gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ni izchil amalga oshirish jarayonida Kadrlar tayyorlash milliy modeli shakllantirildi