O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

№ 
Ko’rsatkichlar 
Reja 
Хaq. 
Farq 
Belgis
i* 
1.  Тovarlarning aylanishi- ja‘mi 
860 
920 
60 
I 
  Shundan:      1-guruh 
320 
300 
-20 
S 
 
2-guruh 
210 
230 
20 
I 
 
3-guruh 
80 
90 
10 
I 
 
4-guruh 
90 
105 
15 
I 
 
5-guruh 
75 
95 
20 
I 
 
6-guruh 
85 
100 
15 
I 
2.  Sotib olish bahosi- ja‘mi 
610 
680 
70 
S 
  Shundan:      1-guruh 
240 
272 
32 
S 
 
2-guruh 
160 
184 
24 
S 
 
3-guruh 
55 
62 
7 
S 
 
4-guruh 
60 
66 
6 
S 
 
5-guruh 
40 
43 
3 
S 
 
6-guruh 
55 
53 
-2 
I 
3.  Yalpi daromad- ja‘mi (1-2) 
250 
240 
-10 
S 
  Shundan:      1-guruh 
80 
28 
-52 
S 
 
2-guruh 
50 
46 
-4 
S 
 
3-guruh 
25 
28 
3 
I 
 
4-guruh 
30 
49 
19 
I 
 
5-guruh 
35 
52 
17 
I 
 
6-guruh 
30 
47 
17 
I 
4.  Muomala xarajatlari- ja‘mi 
180 
160 
-20 
I 
  Shu jumladan: 
 
 
 
 
  mehnat xaqi sarfi 
60 
55 
-5 
I 
  mehnat xaqi jamg‘armasidan ajratma 
24 
22 
-2 
I 
  ijara to‘lovi 
15 
15 
0 
- 
  litsenziya to‘lovi 
10 
10 
0 
- 
  AV va NMA eskirishi 
20 
20 
0 
- 
  reklama sarfi 
19 
18 
-1 
I 
  idora sarfi 
22 
22 
0 
- 
  boshqa sarflar 
14 
12 
-2 
I 
5.  Foyda yoki zarar (3-4) 
70 
80 
10 
I 
 
*I-ijobiy, S-salbiy 
 
 
 
 
 

---

 
201 
Hisobotdan  ko‘rinib  turibdiki,  o‘tgan  oyda  do‘kon  budjet  ko‘rsatkichlarining 
hamma  parametrlari  bo‘yicha  rejani  bajargan.  Oy  davomida  rejalashtirilgan  70000 
so‘m  foyda  o‘rniga  80000  so‘m  foyda  olgan.  Ushbu  10000  so‘m  ortiqcha  foyda 
do‘kon  direktorining  nazorat  qiladigan  sarflarga  to‘g‘ri  ta‘sir  qilishining  natijasi 
hisoblanadi.  Тasdiqlangan  budjetga  asosan  mart  oyida  do‘konning  muomala 
xarajatlari  180000  so‘m  qilib  belgilangan.  Haqiqatda  esa  160000  so‘m  sarflanib 
20000 so‘m tejalgan. Lekin foyda bo‘yicha budjet topshirig‘i esa faqat 10000 so‘mga 
ortiqcha bajarilgan. Chunki bunga yalpi daromad reja-ko‘rsatkichining bajarilmasligi 
sabab bo‘lgan (240000-250000 = 10000). 
Mart  oyida  tovarlarning  aylanishi  rejalashtirilganga  (920-860)  nisbatan  60000 
so‘mga  oshdi.  Natijada  yalpi  daromad  bo‘yicha  rejaning  bajarilmasligi  quyidagi 
sabablarning  ta‘sirida  sodir  bo‘lishi  mumkin:  mart  oyida  sotilgan  tovarlarning  sotib 
olish  bahosi  rejalashtirilgan  bahoga  nisbatan  oshiq  bo‘lgan;  do‘konlarda  sotilgan 
tovarlarning  ichida  past  darajada  ustama  qo‘yilgan  tovarlar  ko‘p  hajmni  tashkil 
qilgan. 
Demak,  1-sabab  ushbu  do‘kon  direktorning  qaroriga  bog‘liq  emas,  balki  bu 
tashqi  omil,  ya‘ni  tartibga  keltirilmaydigan  sarflar  hisoblansa,  ikkinchi  sababni  esa 
direktorning  o‘zi  nazorat  qilishi  mumkin  edi,  chunki  ustama  qo‘yish  masalasini 
do‘konning direktori yecha oladi. Direktorning faoliyatini baholash jarayonida ushbu 
sabablar va ularning isboti inobatga olinishi lozim. 
Хulosa  qilganda  har  bir  do‘kon  faoliyatining  samaradorligi  tovarlarning 
aylanishi  hajmining  ko‘rsatkichi  bilan  baholanadi.  Lekin  ushbu  baholash  xolis 
hususiyatga ega bo‘lishi lozim. Hayotdan ma‘lumki, aholi zich joylashgan va harakat 
qiladigan joylardagi do‘konlarda savdo-sotiq nisbatan ko‘p amalga oshiriladi. Bundan 
tashqari,  tovarlarni  sotish  hajmi  tovarlarning  turi,  ularga  talab  va  savdo 
litsenziyasining  mavjudligiga  ham  bog‘liq.  Shunga  o‘xshagan  masalalarni  asosan 
kompaniyaning  bosh  direktori  yechadi  va  bu  omillar  do‘kon  direktori  faoliyatining 
sifati  bilan  bog‘liq  emas.  Natijada  ushbu  omillar  u  yoki  bu  do‘konning  budjeti 
shakllantirilayotganda  va  uning  faoliyati  baholanayotganda  hisobga  olinishi  lozim. 
Ushbu  yuqorida  tasnif  berilgan  va  yoritilgan  baholash  chegaralari  moliyaviy 
chegaralarga kiradi. 
Faoliyatini baholashning nomoliyaviy chegaralariga esa xizmat qilishning sifati, 
sotuvchilarning  xushmuomala  va  chaqqonligi  kiradi.  Chunki  ushbu  xatti  harakatlari 
bilan  sotuvchilar  do‘kondan  xaridorlarni  quruq  chiqarmay  u  yoki  bu  tovarni  sotib 
olishga  undaydilar.  Markaziy  idora  va  omborlar  faoliyatining  natijasini  baholash 
tartibi  foyda markazlarining faoliyatini baholash kabi belgilanadi. Quyida mart oyida 
markaziy  idoraning  xarajatlar  bo‘yicha  tuzilgan  budjetining  bajarilishi  bo‘yicha 
hisoboti keltirilgan (9.11-jadvalga qarang). 
B- buxgalteriya, K-kompyuter bo‘limi, Т- ta‘minot bo‘limi, M- ko‘chmas mulk 
bo‘limi, S- sotish bo‘limi. 
Хarajat  markazlarining xodimlarini  rag‘batlantirish  uchun esa  ularning shaxsiy 
faoliyati,  qo‘shgan  xissasi,  ijrochilik  qobiliyati,  madaniyati  e‘tiborga  olinadi. 
Rag‘batlantirishlar  pul  ko‘rinishida-  mukofot,  dam  olish  uylariga  va  davolashga 
bepul yo‘llanma, sayohat, xizmat lavozimining pog‘onasidan ko‘tarilish ko‘rinishida 
bo‘ladi.  

---

 
202 
Hisobotda sarflangan xarajatlar to‘g‘risida ma‘lumotlar keltirilganligi uchun «+» 
belgisi  ijobiy  va  «-»  belgisi  salbiy  holatlarni  bildiradi.  Mart  oyida  kompaniyaning 
ma‘muriyati  tomonidan  sarflangan  xarajatlarning  budjetga  nisbatan  160000  so‘mga 
tejalgani ko‘rinib turibdi. Ushbu ko‘rinishdagi tuzilgan va taqdim qilingan hisobotda 
xarajatlar  uning  turlari-  moddalari  bo‘yicha  nazorat  qilishdan  tashqari  har  bir 
mas‘uliyat markazlari bo‘yicha ham nazorat va tahlil qilish imkoniyatini yaratadi.  
 
9.11-jadval 
    Kompaniya idorasining mart oyidagi budjetining bajarilishi bo‘yicha hisobot 
(ming so‘m)