O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ko’rsatkichlar 
Hisobot davrida 
Yil boshidan 
smeta 
bo’yicha 
farqi +,- 
smeta 
bo’yicha 
farqi +,- 
Brigadirning hisoboti 
Asosiy xomashyo va materiallar 
43000 
-1000 
134000 
1200 
Mehnat sarflari 
214000 
2400 
588300 
8400 
Yordamchi materiallar 
18500 
-300 
40000 
-800 
Тexnologiya uchun energiya 
9800 
350 
29400 
2500 
Boshqalar 
3400 
100 
5400 
400 
Jami 
288700 
1550 
777100 
11700 
 
 
 
 
 
Ishlab chiqarish sexining boshlig‘iga hisobot 
1-brigada 
288700 
1550 
777100 
11700 
2-brigada 
214500 
1120 
628200 
8900 
------- 
----------  ----------- 
-----------  -----------
- 
Brigadalar bo‘yicha jami 
887800 
2460 
2753800 
26000 
Umumsex sarflari: 
 
 
 
 
Sex 
ustalarining 
mehnat 
xaqi 
ajratmalari bilan 
126000 
0 
700000 
0 
Uskunalarning eskirishi  
104000 
0 
308000 
0 
Elekt energiya sarflari 
35000 
2600 
104500 
6400 
Sexni tozalash sarfi 
18900 
-670 
83500 
-3000 
Jami 
1171700 
-4390 
3949800 
29400 
Subyektning bosh menedjeriga hisobot 
Ishlab chiqarish sexi 
1171700 
-4390 
3949800 
29400 
Quyish sexi 
893500 
-1900 
3026790 
2300 
Yig‘uv sexi 
1347900 
5800 
4873200 
19800 
------- 
--------- 
--------- 
----------- 
---------- 
Sexlar bo‘yicha jami 
4616100 
4390 
16155790 
4280 
Umumxo‘jalik sarflari: 
 
 
 
 
Imoratlarning eskirishi 
35000 
0 
165000 
0 
Isitish va yoritish 
84000 
150 
213000 
4780 
Ma‘muriyatning mehnat xaqi 
235000 
12300 
487600 
45780 
Subyekt bo‘yicha sarflarning jami 
4970100 
18190 
17021390 
93360 
          
Ushbu  hisobotlardan  ko‘rinib  turibdiki,  har  xil  boshqaruv  pog‘onalaridagi 
xarajat  markazlarining  hisobotlari  o‘rtasida  mustahkam  bog‘liqlik  mavjud.  Misol 
tariqasida  ko‘rayotgan  subyektda  boshqaruv  uchta  pog‘onadan  tashkil  topgan: 
brigadirlar  tomonidan  nazorat  qilinadigan  brigadalar;  sexlarning  rahbarlari  

---

 
191 
tomonidan nazorat  qilinadigan sexlar;  bosh  menedjer  tomonidan nazorat qilinadigan 
subyekt.  Ushbu  menedjer  o‘z  navbatida  ishlab  chiqarish  bo‘yicha  javob  beradigan 
bosh direktorning muoviniga bo‘ysunadi. 
Ilgari  qayd  qilganimizdek,  yuqori  boshqaruv  pog‘onalariga  taqdim  qilinadigan 
hisobotlar pastki pog‘onaga topshirilgan segmentlar bo‘yicha hisobotlarning yig‘ma 
nusxasi bo‘lishi mumkin emas. 
Chunki ushbu sarflar nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan xarajatlardan 
tashkil  topganligi  uchun  va  pastki  boshqaruv  pog‘onasida  nazorat  qilinmaydigan 
xarajatlarning  inkor  qilinganligi  sababli  ushbu  hisobotlarning  o‘rtasida  farqlar 
vujudga keladi. Lekin shuni ham ta‘kidlash lozimki umuman xarajatlar ularning sodir 
bo‘lish  turlaridan  qat‘iy  nazar  kimningdir  tomonidan  nazorat  qilinadi.  Misol, 
umumxo‘jalik  sarflarini  sex  yoki  bo‘limlarning  rahbarlari  nazorat  qila  olmaydilar. 
Ushbu xarajatlarning sarfi ustidan subyektning bosh direktori nazorat o‘rnatadi. 
Chunki  ushbu  xarajatlar  hamma  sex  va  bo‘limlar  uchun  umumiy  bo‘lganligi 
sababli  bo‘limlarning  rahbarlari  ularning  sarfi  ustidan  nazorat  o‘rnata  olmaydilar. 
Shunga o‘xshash brigadirlar va ustalar nazorat qilishi mumkin bo‘lmagan umumsex 
yoki  umumbo‘lim  sarflarining  ustidan  mazkur  sexlar  yoki  bo‘limlarning  rahbarlari 
nazorat o‘rnatadilar. 
Bundan tashqari, ayrim holatlarda subyektlarning bosh direktorlari ayrim sex va 
bo‘limlarning  boshliqlarini  ularning  nazorat  qilish  doirasidagi  ayrim  xarajatlarning 
ustidan  nazoratni  amalga  oshirishdan  ozod  qilishlari  ham  mumkin.  Misol  tariqasida 
ushbu rahbarlar nazorat qilishi mumkin bo‘lgan xarajatlarning ikki moddasini: elektr 
quvvatlarining sarfi; telefon xizmatlarining sarfi ko‘rib chiqamiz. 
Elektr  quvatlarining  sarfi  ustidan  nazorat  o‘rnatganda  menedjerlar  eng  avvalo 
ish  kunining  oxirida  xodimlar  o‘zlari  ishlayotgan  mashinalar,  uskunalar  va 
kompyuterlarni tokdan ajratishi, ortiqcha priborlarning elektrga ulanmasligini nazorat 
qiladilar. 
Тelefon  xizmatlarining  sarfini  nazorat  qilish  uchun  esa  ortiqcha 
so‘zlashuvlarning oldini olish maqsadida yoki kimning gaplashganligini bilish uchun 
shaharlararo  va  davlatlararo  telefon  aloqalarini  kodlashtirish  zaruriyatini  keltirib 
chiqaradi. Ushbu  sarflar  uncha  katta  hajmda  bo‘lmasa  ham  ularning  ustidan nazorat 
o‘rnatish tadbirlari qimmatga tushadi, lekin ushbu nazoratni o‘rnatish zarur. Shuning 
uchun  ham  ma‘muriyat  ushbu  sarflarni  menedjerlar  uchun  quyidagi  sabablarga 
muvofiq  nazorat  qilinmaydigan  deb  tan  olishga  majburdirlar:  ushbu  sarflarning 
ahamiyati uncha katta emasligi; tejamkorlik shartiga rioya qilish. 
Misol  uchun  elekt  quvvatini  tejashdan  olingan  naf  ushbu  nafni    olish  uchun 
sarflangan  xarajatlardan  ortiq  bo‘lishi  lozim.  Chunki  bo‘limlarning  ichki 
hisobotlariga asosan nazorat qilinadigan sarflargina qo‘shiladi.  
Foyda markazlari bo‘yicha tuziladigan hisobotlarning ham asosida nazorat qilish 
imkoniyati,  sharti  yotadi.  Ushbu  hisobot  ham  boshqaruv  pog‘onasiga  muvofiq 
ravishda  tuzilgan  bo‘lib  unda  ko‘rsatiladigan  foyda  markazlari  tegishli  muomalaviy 
segmentlar  bo‘yicha  va  hududlar  bo‘yicha  tashkil  qilinadi.  Pastki  tabaqada 
joylashgan bo‘limlarning rahbarlari o‘zlari ishlab chiqargan mahsulotlarning sotilishi 
bo‘yicha mas‘uldirlar va ular subyektning bosh direktoriga bo‘ysunadilar.  

---

 
192 
Foyda  bo‘yicha  hisobot  tuzilganda  marjinal  daromadning  pog‘onama-pog‘ona 
hisoblanishini  talab  qiladi,  chunki  ushbu  tartib  bir  tomondan  o‘zgaruvchan 
xarajatlarning  ta‘sirini  yoritsa  ikkinchi  tomondan  esa  yakuniy  moliyaviy  natijani 
shakllantiradi.  Bundan  tashqari,  ushbu  tartibda  yondashish  yakuniy  foydaning 
tarkibini  tahlil  qilishni  yengillashtiradi.  Natijada  har  bir  ayrim  olingan  mahsulot  va 
xizmatlarning  to‘g‘ri  doimiy  xarajatlarni  qoplashga  qo‘shgan  hissasini  va  natijada 
subyektning olgan umumiy foydasiga qo‘shgan hissasini aniqlashga yordam beradi.  
Doimiy  xarajatlarni  qoplashni  hisobga  olishning  ushbu  tartibi  segmentlarning 
faoliyatlarini turlari va joylanish hududlari bo‘yicha rentabellik darajasi to‘g‘risidagi 
axborotlarni  foydalanuvchilarga  yetkazib  beradi.  Ushbu  holatda  ham  yuqorida 
ta‘kidlangan ikkita prinsip (shart)ga rioya qilinadi: 

 
boshqaruv pog‘onasiga qarab hisobotning analitik darajasi pasayib boradi; 

 
hisobot ko‘rsatkichlarining nomlanishi yo‘qolib boradi. 
Bo‘limlarning ma‘muriy boshqaruv xarajatlari mahsulot va xizmatlarning turiga 
taqsimlanmaydi. Chunki ular joylarning doimiy xarajatlari bo‘lganligi uchun olingan 
umumiy marjinal daromadning summasidan chegiriladi. Ushbu umumiy sarflarga shu 
joyda  joylashgan  filial  ma‘muriyatining  mehnat  haqi,  imoratlarni  asrash  va  boshqa 
sarflar  kiradi.  Boshqa  muomalaviy  xarajatlarni  subyektning  o‘zi  amalga  oshiradi. 
Ushbu  xarajatlar  tegishli  bo‘lim  va  filialning  xarajatlari  summasidan  chegiriladi 
(qoplanadi). 
9.7-jadval 
Boshqaruv pog‘onalarining darajasi sharoitida foyda markazlarining faoliyati 
bo‘yicha hisobotning shakli (ming so‘m). 
Ko‘rsatkichlar 
Yil boshidan 
Subyekt 
 
Subyektdagi 
Filiallar 
bo‘yicha 
 
bo‘lim 
Urganch 
Andijon 
jami 
 
smeta 
farqi 
smeta 
farqi 
smeta 
farqi 
smeta 
farqi 
Mahsulotni 
sotishdan 
daromad 
43000 
65 
33000 
-14 
38000 
115 
114000 
66 
Sotilgan  mahsulotning  ishlab 
chiqarish tannarxi 
30000 
197 
32310 
-199 
26500 
264 
88810 
231 
Yalpi foyda 
13000 
-132 
1310 
185 
11500 
-149 
25190 
-65 
Subyektning 
muomalaviy 
xarajatlari 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
15000 
76 
Subyektning 
muomalaviy 
foydasi 
 
 
 
 
 
 
1019 
-141 
Segmentlar bo‘yicha foyda yuzasidan tuziladigan hisobotning boshqa alternativ 
varianti  ham  mavjud  bo‘lib  ushbu  tartibda  marjinal  daromalning  ko‘rsatkichlari 
o‘rniga  segmentlarning  yalpi  foydasi  hisoblanib  aniqlanadi.  Ushbu  hisoblash 
quyidagi formulaga asosan amalga oshiriladi: F
Σ
qD
Σ
-Тm 
Bu yerda: F
Σ
-
 
yalpi foyda
; 
D
Σ
- yalpi daromad va Тm- mahsulotning tannarxi. 
Lekin  amaliyotda  foyda  markazlari  bo‘yicha  hisobotlarni  tuzishda  ushbu 
masalalarni  chuqurroq  yoritish  imkoniyatlari  mavjud.  Ushbu  holatlarda  hisobot 
segmentlarining  muomalaviy  foydalarini  yoritishgacha  kengaytiriladi  va  foyda  esa 
segmentlarning olgan yalpi foyda summasidan subyektning muomalaviy xarajatlarini 
chegirish  natijasida  topiladi.  Bu  tartibni  joriy  qilishda  ehtiyot  bo‘lish  kerak,  chunki 

---

 
193 
ayrim  hollarda  bo‘limlarning  xaqiqatda  olgan  foydasining  hajmini  noto‘g‘ri 
ko‘rsatishga  va  noto‘g‘ri  baholashga  olib  kelishi  mumkin.  Ushbu  muomalaviy 
xarajatlarni  taqsimlashning  uchta  usuli  olimlar  va  amaliyotchilar  tomonidan  taklif 
qilinayapti: 
1.  
Тaqsimot bazasi qilib mehnat haqi sarflarini olish; 
2.  
Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan daromadini olish; 
3.  
Тaqsimot bazasi qilib har bir segmentning olgan foydasini olish. 
Shunday  qilib,  ushbu  usullarni  chuqur  o‘rganib  quyidagi  xulosalarga  kelish 
mumkin: foyda markazlari bo‘yicha hisobot tayyorlayotganda tashkiliy muomalaviy 
xarajatlarni  taqsim  qilishning  mutanosiblik  asosi  bu  segmentlarning  olgan  foyda 
summasidir.  Ushbu  usul  tegishli  bo‘limlar  faoliyatining  samaradorligini  buzib 
ko‘rsatmaydi.