O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
9.5. Bahoni shakllantirish bo’yicha qarorlar qabul qilish 
 
Mahsulotga sotuv narxini o‘rnatish- subyektning asosiy masalasi va menejerning 
san‘ati hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bahoni shakllantirishning bir necha 
yondashuvlari  mavjud.  Birinchi  yondashuv-  shunday  narx  qo‘yish  kerakki,  u 
sotuvchini  jalb  qilsin;  boshqasi-  o‘zi  uchun  ma‘lum  narx  chegarasini  belgilash 
maqsadida  raqibning  o‘rnatgan  narxidan  foydalanish;  uchinchisi-  rentabellik 
pog‘onasini,  o‘zgaruvchan  xarajatlar  va  marjinal  daromadning  qiymatini  aniqlash 
uchun mahsulot tannarxi haqidagi ma‘lumotdan foydalanish. 
Хarajat  narxi  ko‘pchilik  tomonidan  real  narxni  belgilashda  eng  ishonchli  yo‘l 
deb  ko‘riladi,  chunki  u  narxda  foydaning  qiymatini  aniq  shakllantirishga  imkon 
beradi. Lekin xarajat narxlari bozor holatini va mazkur bozorda mahsulotning o‘rnini 
va  raqobatchilikni  hisobga  olmaydi.  Ko‘pgina  ilg‘or  kompaniyalar  uchta  keltirilgan 
yondashuvlarning kombinatsiyalangan usulini qo‘llaydilar. 
Mahsulotlar,  tovarlar  va  xizmatlarga  quyidagi  narx  va  tariflar  o‘rnatilishi 
mumkin:  sotuvchi  va  xaridorlar  uchun  majburiy  bo‘lgan-  rasmiy,  subyektning 
mazkur  mahsulotini  hamma  sotib  oluvchilari  uchun  bir  xil  bo‘lgan- 
muqobillashtirilgan, sotish-sotib olish dalolatnomasining har birida- kelishuv. Rasmiy 
va  muqobillashtiriladigan  narxlar  jahon  bozori  narxlari  yoki  ishlab  chiqarishning 
asoslangan  xarajatlari  asosida  o‘rnatiladi.  Kelishuv  narxlari  esa  yoki  individual 
xarajatlar,  yoki  foydalanish  parametrlari,  yoki  talab  va  taklifning  o‘zgarishi  asosida 
aniqlanadi.  Real  narxni  shakllantirish  masalasi  hozirgi  davrda  subyektlarda  ishlab 
chiqarishning  tushib  ketishida  ortiqcha  quvvatlarning  vujudga  kelishi,  ularni 
ta‘minlash  sarflarining  oshishi,  mehnat  unumdorligining  pasayishi,  inflatsiya  va 
qo‘shimcha qiymat solig‘ini hisoblash uslubining mavjudligi uchun qiyinlashgan. 
Subyektning  ma‘muriyati  iqtisodiy  asoslangan  narxni  o‘rnatish  uchun  qator 
muammolarni yechishi kerak: qaror qabul qilishda hisobga olinadigan xarajatlarning 
tarkibini  asoslash;  kalkulatsiya  qilish  uslubini  tanlash;  doimiy  xarajatlar  minimal 
bo‘lgan ishlab chiqarish darajasini o‘rnatish; subyekt foydasining summasini hisoblab 
chiqish. 
Birinchi uchta masala ishlab chiqarish faoliyati haqidagi bobda ko‘rib chiqilgan. 
Subyektning  foydasini  formula  bo‘yicha  va  foyda  bilan  ishlab  chiqarish  hajmining 
o‘zaro aloqasini aks ettiruvchi grafik usuli yordamida hisoblab chiqish mumkin. 
Formula  bo‘yicha  foydani  hisoblash  usuli  sof  foyda  tenglamasi  va  kapitalning 
qaytimiga asoslangan: 
 
 
Fond qaytimi x Ustav kapitali 
 
 
R 
= 
O‘tgan yil uchun ishlab chiqarishga ketgan xarajatlarning umumiy 
summasi 
x 
100 

---

 
179 
 bu yerda,  R- mahsulot rentabelliginining darajasi. 
Fond (kapital) qaytimining me‘yori  
= 
Sof foyda 
 
 
Hissadorlik kapitali 
Masala. Mazkur sanoat tarmog‘i uchun fond qaytimining o‘rtacha me‘yori 10 %. 
Ustav  kapitali-  200  mln.  so‘m.  Mahsluot  ishlab  chiqarishga  ketgan  xarajatlar-  400 
mln. so‘m, shunda rentabellik  
R  = 
10% x 200000 
x 
100 
q  5 %ni tashkil etadi. 
 
 
400000 
 
 
 
 
 
Agar  subyektning  foydasi  hisob  narxidan  past  bo‘lsa.  unda  narxni  kalkulatsiya 
qilishda  foydaning  o‘rtacha  me‘yoridan  yoki  uning  ozmuncha  o‘sishini  hisobga 
olgandan  kelib  chiqadi.  Inflyatsiya  sharoitlarida  foydaning  o‘rtacha  me‘yoriga 
subyektda  inflatsiyani  kompensatsiya  qilish  uchun  tuzilgan  zaxiralarning  qiymati 
qo‘shiladi.  Shuni  ta‘kidlash  kerakki,  inflatsiya  sharoitlarida  va  subyektning 
xarajatlarni  pasaytirishga  qaratilgan  qiziqishlari  bo‘lmagan  paytda  formulalarning 
ma‘luomtlari juda muammoli hisoblanadi. 
Narxni  o‘rnatishga  xarajatlar  eng  katta  ta‘sirni  ko‘rsatadi.  Хarajatlarning 
tarkibini tanlashda quyidagi formula qo‘llaniladi: 
1. O‘zgaruvchan ishlab chiqarish sarflari + daromad. 
2. Umumiy o‘zgaruvchan sarflar + daromad. 
3. Ishlab chiqarish tannarxi + daromad. 
4. Тo‘liq tannarx + daromad. 
Хarajatlarning  ishlab  chiqarish  hajmiga  bog‘liqligi  zararsizlikni  tahlil  qilishda 
o‘rganib  chiqilgan.  Bu  yerda  asosiy  e‘tibor  foydaning  ishlab  chiqarish  hajmiga 
bog‘liqligiga  qaratilgan,  chunki  mahsulotga  bo‘lgan  narxning  o‘zgarishi  ishlab 
chiqarish  hajmining  o‘zgarishi  bilan  yoki  sotishdan  olingan  yalpi  foydaning 
o‘zgarishi bilan bog‘liq. 
Narxlarni, mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar 
va  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘zgarishlari  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqa  quyidagi  9.5-
chizmada ko‘rsatilgan. 
 
A. Sotish narxining o‘zgarishi 
 
 
 
B.Mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan 
o‘zgaruvchan xarajatlarning o‘zgarishi 
Foyda
, m.s. 
 
 
 
 
 
 
 
Foyda, 
m.s.
 
 
 
 
 
 
 
 
80 
 
 
 
 
 
 
80 
 
 
 
 
 
 
 
60 
 
 
 
 
 
 
60 
 
 
 
 
 
 
 
40 
 
 
 
 
 
 
40 
 
 
 
 
 
 
 
20 
 
 
 
 
 
 
20 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
500 
1000 
1500 
2000 
2500 
 
 
 
5000 
1000 
1500 
2000 
2500 
 
 
 
Hajmi, dona 
 
 
 
 
 
Hajmi, dona 
 
 
9.5-chizma. Narxlarni, mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar, doimiy xarajatlar 
va ishlab chiqarish hajmining o‘zgarishlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqasi 
Masala. 
Ishlab chiqarishning hajmi- 2000 dona. 

---

 
180 
Mahsulot birligining sotish narxi- 150 so‘m. 
Mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar- 100 so‘m. 
Doimiy xarajatlar- davr uchun 40 ming so‘m. 
Joriy foyda- 60 ming so‘m (150-100) x 2000-40000) = 60000 so‘m. 
Faraz  qilaylik,  har  bir  ko‘rsatkich  10%ga  o‘zgardi,  unda  ma‘lumotlar 
quyidagicha o‘zgaradi. 
Ishlab chiqarishning hajmi- 2200 dona (2000 x 10 % = 200); 
Mahsulot birligining sotish narxi- 165 so‘m (150 x 10% = 15); 
Mahsulot birligiga bo‘lgan o‘zgaruvchan xarajatlar- 90 so‘m(100 x 10% = 10); 
Doimiy xarajatlar- davr uchun 36 ming so‘m (40 x 10% = 4); 
Hamma o‘zgarishlar natijasidagi joriy foyda ((165-90) x 2200 -36000) = 129000 
so‘m. 
9.5-jadval 
Ko‘rsatkichlarning  o‘zgarishidan olingan natija