O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

№ 
Ko’rsatkichlar 
A 
V 
Jami 
1. 
Sotishning hajmi, dona 
80000 
40000 
120000 
2. 
1-dona uchun narxi, so‘m 
2000 
3000 
- 
3. 
Sotishdan tushgan daromad, ming so‘m 
160000 
120000 
280000 
4. 
1-donaga  bo‘lgan  o‘zgaruvchan  sarflar, 
so‘m  
1600 
1900 
- 
5. 
Sotishning 
butun 
hajmiga 
bo‘lgan 
o‘zgaruvchan sarflar, ming so‘m 
128000 
76000 
204000 
6. 
Marjinal daromad, ming so‘m 
32000 
44000 
76000 
7. 
Doimiy sarflar, ming so‘m 
x 
x 
30000 
8. 
Sof foyda, ming so‘m 
x 
x 
46000 
 
Mahsulot  tizimini  taqqoslashda  yuqori  marjinal  daromad  bilan  mahsulot 
hissasining  ko‘tarilganligini  ko‘ramiz,  shuning  uchun  sof  foyda  ko‘tarildi.  Bunda, 
kritik nuqtani topamiz: 
(2000 x 2x) + 3000x - (1600 x 25x) - 1900x -30000000 = 0, 
4000x + 3000x - 32000x - 1900x – 30000000 = 0, 
1900x = 30000000, 
x = 15790 dona - V mahsuloti, 15790 dona x 2 = 31580 dona- A mahsuloti, 
15790 dona 31580 dona  47370 dona V va A mahsulotlari. 
Sotish  hajmining  kritik  nuqtasi  47370  dona,  shundan  15790  dona  V  mahsuloti 
va 31580 dona A mahsuloti hisoblanadi. Natijani oldingi hisob bilan taqqoslab kritik 
nuqtaning  hajm  kamayishi  tomoniga  qarab  1015  donaga  o‘zgarganini  belgilaymiz. 
Bu holda tabiiy  holatdagi hajmi o‘zgarmasdan qolganligi e‘tiborni jalb qiladi. 
Demak,  sotuvning  umumiy  hajmini    nazorat  qilishda  ham  tizimli  siljishlarni 
tahlil  qilish kerak, chunki  u  haqiqiy  foydaning  rejalashtirilganidan  chetga  chiqishini 
ko‘rsatadi.  Mahsulotni  sotishni  maksimallashtirish  resurslar  bilan  ta‘minlanganlik 
nuqtai  nazaridan  ham  ko‘riladi.  Qo‘shimcha  ishlab  chiqarish  quvvatlari  foydasiz 
bo‘lishi mumkin. 
Marjinal  daromad  usuli-  tenglama  usulining  har  xilligi  quyidagi  formulaga 
asoslanadi:  
Marjinal 
daromad 
= 
Sotishdan tushgan 
daromad 
- 
Sotishning  hajmiga sarflangan 
o‘zgaruvchan xarajatlar 
 
Bunda kritik nuqta, 
 
Kritik nuqta 
= 
Umumiy summadagi doimiy sarflar 
Birlikdan kutilayotgan marjinal daromad 
 
Bizning misolda bu  quyidagicha bo‘ladi: 
30000000 : 516700 = 58061 dona = 58062 dona, 
62 mln. so‘m : 120000 dona = 516700 so‘m. 
Marjinal  yondashishda  menedjer  doimiy  sarflar  haqida  ma‘lumot  oladi;  ular 
umumiy marja bilan qoplanadimi yoki yo‘qmi?  

---

 
172 
Mahsulotning  har  bir  turidan  marjinal  daromadning  hajmi  haqida,  har  bir 
mahsluotning marjinalligi haqida ma‘lumotlarni yig‘adi va chuqur o‘rganadi. Bizning 
misolda: 
A mahsuloti = 400/2000 x 100 = 20 %, 
V mahsuloti = 1100/3000 x 100 = 36,7 %. 
Mahsulotning  marjinalligi  -  bu  daromadga  (bahoga)  foizli  nisbatda  bo‘lgan 
mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan marjinal daromaddir. 
Marjinal daromad narxni qayta ko‘rib chiqish, ishlab chiqarilayotgan mahsulot 
assortimentini  o‘zgartirish,  mahsulotni  sotishni  rag‘batlantiruvchi  mukofotlarning 
miqdorini  o‘rnatish,  reklama  kampaniyasini  o‘tkazish  va  boshqa  marketing 
muomalalar bilan bog‘liq bo‘lgan boshqaruv qarorlari asosida yotadi. 
Grafik  usul  zararsizlik  bo‘yicha  iqtisodiy  va  buxgalterlik  modullarining 
grafiklarini tuzish asosida yalpi daromadning sotishga, xarajatlar va foydaning ishlab 
chiqarish hajmiga nazariy bog‘liqligini aniqlaydi. 
Ishlab  chiqarish  hajmining  xarajatlari  va  foyda  hulqining  iqtisodiy  moduli 
subyekt  qancha  va  qanday  sharoitlarda  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotning 
o‘sayotgan  miqdorini  sotishi  mumkinligini  ko‘rsatadi.  Uning  asosida  narxlarning 
pasayishini  sotish  hajmining  o‘sishiga,  demak,  ishlab  chiqarish  hajmiga  bo‘lgan 
ijobiy va salbiy ta‘sirini aniqlash mumkin (9.2-chizmaga qarang). 
 
Daromad 
va  sarflar, 
m.s.
 
 
 
A 
 
V 
 
S 
         D  
 
 
              K 
 
 
        
 
 
 
 
 
 
 
 
 
          
 
 
0 
Ishlab chiqarishning hajmi 
9.2-chizma.
 
Хarajatlar va mahsulot hajmining grafigi
 
 
AD chizig‘i- yalpi xarajatlar- AV bo‘lagi ishlab chiqarishning katta bo‘lmagan 
hajmida ularning o‘sishini ko‘rsatadi, VS bo‘lagida yalpi xarajatlar chizig‘i tenglasha 
boshlaydi.  Bu  demak,  subyekt  ishlab  chiqarish  quvvatlarini,  ishlab  chiqarish 
jarayonining  uzluksiz  grafigini  va  mahsulotni  seriyali  chiqarishni  to‘laroq  ishlatishi 
mumkin.  S  nuqtasidan  yuqoriroqdagi  bo‘lakda  yalpi  xarajatlar  chizig‘i  o‘sa 
boshlaydi.  Bu  ishlab  chiqarish  imkoniyatining  loyiha  darajasidan  yuqoriroq 
ishlatilishini  ko‘rsatadi:  xom-ashyo  yetishmasligi,  ishlab  chiqarish  jarayoni 
grafigining  doimiy  buzilishi,  vaqtdan  tashqari  ishlarning  mavjudligi  va  mahsulot 
birligiga  bo‘lgan  xarajatlarning  tezda  oshishini  keltirib  chiqaruvchi  boshqa 
hodisalardan iborat. 
AK  chizig‘i  ishlab  chiqarish  hajmiga  bog‘liq  bo‘lmagan  doimiy  xarajatlarning 
hajmini  ko‘rsatadi.  Subyektning  yalpi  daromadi  mahsulotga  bo‘lgan  narxlarni 
ko‘rsatuvchi OS chizig‘ida ko‘rsatilgan. 

---

 
173 
Iqtisodiy  modul  asosan  ishlab  chiqarish  hajmining  o‘sishi  va  pasayishi 
holatlarida  o‘zgaruvchan  xarajatlarning  hulqini  yoritadi.  Iqtisodchilar  ikki  turdagi 
ta‘sirni ajratadilar: masshtabning o‘suvchi va salbiy ta‘siri. 
Masshtabning  o‘suvchi  ta‘siri-  mahsulot  birligiga  bo‘lgan  o‘zgaruvchan 
xarajatlar  ishlab  chiqarishning  past  darajalarida  yuqori  va  ishlab  chiqarishning 
ko‘proq unumliroq darajasida tenglashadi. 
Masshtabning  salbiy  ta‘siri-  mahsulot  birligiga  bo‘lgan  o‘zgaruvchan  sarflar 
zaxiralarning  taqchilligi  va  tanqis  sharoitlar  natijasida  ishlab  chiqarishning  samarali 
darajasidan tashqarida tezda o‘sib ketadi. 
Zararsizlikning buxgalteriya moduli- bu yalpi daromad bilan yalpi xarajatlarning 
ishlab  chiqarish  hajmining  o‘zgarishiga  bog‘liqligining  chiziqli  grafigidir.  Тahlil 
uchun asos bo‘lib zararsizlik (kritik) nuqtani hisoblash xizmat qiladi. Foyda maydoni 
bilan  zararlar  maydoni  kritik  nuqtadan  o‘nga  va  chapga  tarqaladi  (9.3-chizmaga 
qarang).  
 
 
Yalpi  daromad 
va sarflar, m.s.
 
 
 
 
 
Daromad 
 
S 
 
 
 
 
 
 
 
D 
 
 
 
 
 
 
V 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
A 
 
 
 
 
 
 
 
K 
 
 
 
 
 
doimiy 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0 
 
Mahsulot biriligi va sotish hajmi 
 
 
Zarar                                  Kritik nuqtadagi hajmi                                  Foyda
 
 
9.3-chizma. Zararsizlikning buxgalteriya moduli 
 
Grafikda  zararsizlikning  bitta  V  nuqtasi  va  ishlab  chiqarish  hajmining  loyiq 
maydoni (diapazoni) ko‘rsatilgan. shunda AK chizig‘i doimiy xarajatlarni, AD-yalpi 
xarajatlarni  ko‘rsatadi,  KD  bo‘lagi  o‘zgaruvchan  xarajatlarning  hajmini,  OS- 
mahsulotni  sotishdan  tushgan  daromadni  tavsiflaydi.  Buxgalteriya  moduli  kelajakka 
rejalashtirilgan  ishlab  chiqarish  darajasida  yalpi  xarajatlar  va  daromadlarning 
o‘zgarishini ko‘rsatadi. 
Real  sharoitlarda  xarajatlarning  hulqi  nafaqat  ishlab  chiqarishning  jismoniy 
hajmiga bog‘liq. 
Ular  bilan  birga  xomashyo  va  materiallar,  sotib  olinadigan  YaТMlar,  ishlab 
chiqarish  unumdorligi,  texnologiya  va  rejani  tuzishdagi  o‘zgarishlar,  iqtisodiy 

---

 
174 
taqchillik  va  boshqalarga  bo‘lgan  narxlar  ham  ta‘sir  ko‘rsatadilar.  Shuning  uchun 
foyda,  xarajatlar  va  hajm  hulqini  tahlil  qilishda  hisoblarning  aniqligi  va 
ishonchliligini chegaralovchi kamchiliklar ishlatiladi va ular quyidagilardan iborat: 

  yalpi  xarajatlar  va  mahsulotni  sotishdan  tushgan  daromad  qat‘iy  belgilangan 
va chiziqli hisoblanadi; 

  hamma xarajatlar doimiy va o‘zgaruvchanlarga bo‘linadi; 

  doimiy  sarflar  ishlab  chiqarishning  o‘rganilayotgan  maydoni  darajasida 
mustaqil bo‘lib qoladi; 

  o‘zgaruvchan sarflar  ishlab  chiqarishning  o‘rganilayotgan  maydonida  hajmga 
nisbatan to‘g‘ri mutanosib; mahsulot sotish narxi o‘zgarmaydi; 

  ishlab  chiqarishda  ishlatiladigan  material  va  xizmatlarga  bo‘lgan  narxlar 
o‘zgarmaydi; 

  tizimli siljishlar yo‘q; 

  ishlab  chiqarish  hajmi  sotish  hajmiga  teng,  yoki  sotilmagan  mahsulotning 
boshlang‘ich va yakuniy zaxiralarining o‘zgarishlari orasidagi farq uncha ko‘p emas. 
Shunday  qilib,  xatolar  doimo  qayta  ko‘rib  chiqiladi,  chunki  biznes  dinamikali 
emas. Boshqaruv hisobi xarajatlarning xulqi haqida doimo ma‘lumot tayyorlaydi va 
vaqti-vaqti bilan sinish nuqtasini ya‘ni kritik nuqtani aniqlaydi.