O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
Тavsiya etilayotgan adabiyotlar 
1,Бобожонов О, Жуманиѐзов К. Бошқарув ҳисоби.-Т.Адабиѐт жамғармаси. 2005 
2.Карпова Т.П. Управленческий учет. -М. ЮНИТИ. 2002. 
3.Вахрушина М.А. «Бухгалтерский управленческий учѐт». Учебник. -М.: 
«Финcтатинформ». 2000 г 
4.http:// www. gaap. ru 
5.http:// www. glavbukh. ru 
 
 

---

 
165 
9-BOB. BUDJETLASHTIRISH VA XARAJATLARNI NAZORAT QILISH 
9.1.  Boshqaruv hisobining tizimini rejalashtirish 
 
Хo‘jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish quvvati va ishlab chiqarishning 
haqiqiy hajmi boshqaruv hisobi tizimini qo‘llashni belgilaydi. Boshqaruv hisobining 
tizimi    ma‘lumotning  hajmi,  uning  oldiga  qo‘yilgan  maqsadlari,  kriteriyalar  va 
maqsadga erishish vositalari, elementlarning tarkibi va ularning o‘zaro harakati bilan 
tavsiflanadi. 
Boshqaruv 
hisobi 
tizimlarining 
turkumlanishi 
quyidagi 
9.1-chizmada 
ko‘rsatilgan. 
 
 
-chizma. Boshqaruv hisobi tizimining turkumlanishi 
 
Faoliyat  turlarini,  subyektning  tashkiliy  tizimini,  mahsulotni  ma‘lumot  bilan 
qamrab  olish kengligi bo‘yicha tizimli va  muammoli  hisob  jamlamidan  va ularning 
asosli  qismlarining  maqsadli  to‘plami  tizimidan  tarkib  topgan  to‘liq  tizimlar 
farqlanadi. 
Хarajatlarning  tizimli  hisobi  -  buxgalterlarning  tarkibi  bo‘yicha  qayd  qilish 
usuli,  identifikatsiya  va  guruhlashtirishi,  hisobotda  ko‘rsatilishi  bo‘yicha 
reglamentatsiya  bilan  ishlab  chiqarishga  bo‘lgan  xarajatlarning  moliyaviy  hisobidan 
tashkil topgan. Тizimli hisobning elementlari quyidagilardan tashkil topgan: 
1.  ishlab  chiqarish  zaxiralarini  sotib  olish  bo‘yicha  xarajatlarning  o‘lchovi  va 
baholanishi; 
2.  natural  o‘lchovlarda  ta‘minot,  ishlab  chiqarish,  sotish  jarayonlarini  nazorat 
qilish; 
Boshqaruv hisobi tizimi 
 
Tizimli hisob 
 
Muammoli hisob 
 
Moliyaviy va boshqaruv hisobning 
o‗zaro aloqadorligi darajasi 
 
Monistik 
 
Avtonom 
 
Tеzkorlik 
 
Haqiqiy xarajatlarni 
(o‗tgan tarixiy) 
 
Standart xarajatlarni 
(mе'yorlashtirilgan) 
 
Tannarxga kiritishning to‗laligi 
 
To‗liq xarajatlar 
 
Qisman xarajatlar 
 
Ma'lumotni qamrash kеngligi 
 

---

 
166 
3.  xarajatlarni  sarflarning  moddalari  va  eyelementlari  bo‘yicha,  vujudga  kelish 
joylari bo‘yicha, mahsulot, ish va xizmatlarning turlari bo‘yicha guruhlashtirish, 
bunga xarajatlarni tannarxga kiritish tartibi ham kiradi; 
4.  o‘z  foydalanuvchilarini  muddati,  mazmuni  va  namoyish  etish  tezligi  bo‘yicha 
qondiruvchi ichki va tashqi hisobotlar. 
Muammoli  hisob  ishlab  chiqarishni  iqtisodiy,  texnologiya,  konstruktorlik  va 
tashkiliy  tayyorgarligi  haqida;  mahsulotning  narxlari  va  sotishsi  haqida;  ishlab 
chiqarish  zaxiralarini  boshqarish  va  ishlab  chiqarish  resurslarining  sarflarini 
muqobillashtirish haqidagi ma‘lumotni shakllantiradi. 
Muammoli  hisob  masalalari  dasturlash,  me‘yorlashtirish,  rejalashtirish, 
prognozlash, tizimli iqtisodiy tahlil qilish, nazorat qilish va ishlab chiqarish hisobi va 
statistikaning  haqiqiy  ma‘lumotlariga  asosan  tartibga  solish  uslublari  yordamida 
yechiladi. 
"Muammoli  hisob"  tushunchasining  mazmuni  bu  hisobning  ma‘lumotlari 
subyektning  bo‘lajak  iqtisodiy  va  ishlab  chiqarish  muammolarini  yechishda 
ishlatilishini ko‘rsatmoqda. 
Muammoli hisob ma‘lumotlari quyidagi hollarda ishlatiladi: 

  xarajat  va  daromadlarni  rejalashtirish  va  bashorat  qilishda,  smetalarni 
me‘yorlashtirish va tuzishda; 

  sarflar  tahlilida  va  normativlardan    chetga  chiqishda  va  mahsulot  ishlab 
chiqarishni daromadliligining tahlilida; 

  ishlab  chiqarish va sotish  jarayonida  xarajatlar va olinadigan daromadlarning 
qiymati  kriteriyasi  bo‘yicha  tizimli  bo‘linmalar  va  subyektning  faoliyatini 
baholashda; 

  ishlab  chiqarish  va  sotish,  kooperatsiyalash,  import  va  eksport,  mahsulot 
assortimenti  va  boshqa  sohada  yaqin  va  keyingi  perspektivalarga  ko‘p  variantli 
boshqaruv qarorlarni qabul qilishda; 

  xarajatlar  va  daromadlarning  optimizatsiyasini  ta‘minlovchi  zaxira  va 
xarajatlarni boshqarish modulini tuzishda. 
Moliyaviy  va  boshqaruv  hisobi  o‘rtasidagi  o‘zaro  bog‘liqlik  darajasi  bo‘yicha 
xorijiy  mamlakatlarning amaliyotida ikki tizim qo‘llaniladi: monistik va avtonom. 
Monistik-  buxgalteriya  hisobi  schyotlarida  to‘g‘ri  va  teskari  aloqalar  asosida 
tizimli  va  muammoli  hisobni  qo‘shuvchi  integratsion  tizimdir.  Buxgalteriya  hisobi 
schyotlarida  ishlab  chiqarish  xarajatlarini,  tayyor  mahsulot  va  uning  sotishsini  aks 
ettirish  yo‘li  bilan  tuzilgan  tizimli  hisob  subyektning  faoliyati,  uning  moliyaviy 
holatini  baholashga  imkon  beradi.  Moliyaviy  ma‘lumotlarga  ichki  hisobot 
ma‘lumotlarini  qo‘shib  ma‘muriyat  ishlab  chiqarishni  turli  bo‘linmada  tashkil 
etishning ratsionalligini baholashi mumkin. Тezkor ma‘lumotlar va moddiy-javobgar 
shaxslarning  hisobotidan,  mavjud  standartlardan  ijobiy  va  salbiy  bo‘lgan  chiqib 
ketishlar  aniqlanadi.  Shuning  bilan  xarajatlar  va  daromadlarni  nazorat  qiluvchi 
harakatdagi tizimni yaratish savollari tug‘iladi. 
Ishlab chiqarishning hajmi katta bo‘lmagan subyektlar yoki o‘z tarkibi bo‘yicha 
bir  xil  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi  subyektlar  hisobning  integratsiyalashgan 
tizimini qo‘llaydilar deb o‘ylaymiz. 

---

 
167 
Avtonom  tizim-  tizimli  va  muammoli  hisobning  umumlashgan  yaratilishi 
moliyaviy  va  boshqaruv  hisoblari  o‘rtasidagi  aloqa  bir  nomlanishdagi  juftli  nazorat 
schyotlari yordamida amalga oshiriladi. 
Хarajatlarning  tezkorligi  bo‘yicha  tizimlar  quyidagicha  farqlanadi:  haqiqiy 
xarajatlarni  hisoblash  tizimi  va  standart  xarajatlarni  hisoblash  tizimi.  Хarajatlarning 
tezkorligi-  samaradorlikni  oshirishga  qaratilgan  tizimni  harakatchanligining 
kriteriyalaridan biri hisoblanadi. 
Haqiqiy  xarajatlarni  hisoblash  tizimi  sotish  qilingan  mahsulot  va  foydani, 
tannarxni  hisoblash,  haqiqiy  tannarxni  aniqlash  va  aniq  nomdagi  tayyor  mahsulot 
birligining  sotishsidan  olingan  daromadni  aniqlash  uchun  ma‘lumotni 
shakllantirishdan iborat. 
Standart  xarajatlarni  hisobga  olish  tizimi  quyidagilarni  o‘z  ichiga  oladi: 
materiallar, asosiy fondlar, mehnatga bo‘lgan xarajatlar, ustama sarflarini,  sotib olish 
va  ishlatishga  ketgan  xarajatlarga  standartlarni  ishlab  chiqish;  me‘yoriy  xarajatlar 
bo‘yicha  tannarx  kalkulatsiyasini  tuzish,    me‘yorlar  va  smetalardan  chetga 
chiqishlarni belgilab haqiqiy xarajatlarni hisobga olishlarni mujassamlashtiradi. 
Jahon  amaliyotida  bunday  tizim  "standart-kost"  deb  ataladi.  U  tannarxning 
shakllanishi  jarayonini  nazorat  qilishning  tezkorligiga  va  uning  jarayonini  kerak 
bo‘lganda tartibga solishga qaratilgan.  
Хarajatlarni tannarxga kiritishning to‘liqligi- amaliyotda qo‘llanilayotgan hisob 
tizimlarini  turkumlashning  belgilaridan  biri  hisoblanadi.  Тo‘liq  xarajatlarning  hisobi 
tizimi  va  qisman  xarajatlarning  hisobi  tizimi  mavjud  boshqaruv  hisobining  har  xil 
maqsadlariga javob beruvchi ikki tizimdir. 
Тo‘liq xarajatlar hisobi tizimi odatdagi ishlab chiqarishga bo‘lgan xarajatlarni va 
tannarx  kalkulatsiyasining  hisobi  bilan  ko‘rsatilgan  xarajatlarni  guruhlashning 
asosiysi bu ularni to‘g‘ri va bilvositaga bo‘linishidir. 
Qisman  xarajatlar  tizimi  deganda  to‘g‘ri  tavsifga  ega  va  alohida  turdagi 
mahsulotlarning  tannarxiga  qo‘shiladigan  xarajatlarning  alohida  elementlarini 
tanlashga  bo‘lgan  yondashish  tushuniladi.  Bu  tizimda  xarajatlar  ishlab  chiqarish 
hajmiga bog‘liq va shuning uchun ular o‘zgaruvchan deyiladi. Cheklangan xarajatlar 
kalkulatsiyasi  faqat  kalkulatsiya  qilinayotgan  mahsulotni  ishlab  chiqarish  bilan 
bog‘liq  bo‘lgan  ishlab  chiqarish  sarflarini  o‘z  ichiga  oladi.  Bilvosita  tavsifga  ega 
xarajatlarning bir qismi butun mahsulotga aloqador bo‘ladi. Bunday turdagi xarajatlar 
tushgan mablag‘ning umumiy summasidan qoplanadi. Chet el amaliyotida hisobning 
bu varianti "direkt-kosting" deyiladi.