O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Yalpi foyda (yoki 
marjinal daromad) 
= 
Mahsulotni sotishdan tushgan 
daromad 
- 
O’zgaruvchan sarflar 
 
Bizning  misol  uchun  yalpi  foydaning  chizmasini  tuzish  quyidagi  rasmda 
ko‘rsatilgan (9.4-chizmaga qarang). 
Sarflar 
va 
daromad, m.s.
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
400000 
 
 
Ishlab chiqarish hajmining qulay diapazoni(maydoni) 
 
 
 
350000 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
   
S 
 
300000 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
250000 
 
 
 
 
Zararsizlik nuqtaasi
 
 
 
 
 
     
 
200000 
 
 
 
 
 
 
Foyda xududi
 
 
 
 
    D
 
150000 
 
Zararlar xududi
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   K
 
100000 
 
  V 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
50000 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
0 
 
 
200 
 
 
400 
 
 
600 
 
 
800 
 
 
1000 
 
 
1200 
 
 
1400 
 
 
1600 
 
 
1800 
 
 
2000 
 
 
2200 
 
 
2400 
 
 
          
Mahsulotning birligi, dona
 
 
9.4-chizma. Yalpi foydaning chizmasi (marjinal daromad) 

---

 
176 
O‘zgaruvchan  sarflar  chizig‘i  (OK)  ishlab  chiqarish  hajmi  birligiga  2000 dona 
buyum  va  100000  so‘m  hisobidan  tuziladi.  Doimiy  xarajatlar  (KD)  yalpi  (AD)  va 
o‘zgaruvchan (OK) xarajatlarning o‘rtasidagi farqqa teng. 
Doimiy xarajatlar ishlab chiqarish hajmining butun maydoni (diapazoni) uchun 
doimiy  qiymat  hisoblanadi.  40000000  so‘mdagi  doimiy  xarajatlarning  summasi 
o‘zgaruvchan xarajatlarga qo‘shiladi, natijada  yalpi xarajatlar  chizig‘i  o‘zgaruvchan 
xarajatlar  chizig‘iga  parallel  bo‘ladi.  Marjinal  daromad  grafikda  sotishdan  olingan 
daromad  chizig‘i  (OS)  va  o‘zgaruvchan  xarajatlar  chizig‘i  o‘rtasida  ko‘rsatilgan. 
Mahsulotlarning qulay maydoni (diapazoni) - mahsulotning 600dan 2000 donagacha 
bo‘lgan birligi darajasida joylashgan. 
Shunga  e‘tibor  qaratish  lozimki,  ishlab  chiqarishning  belgilangan  maydoni 
(diapazoni) chegarasida qarorlar qulay bo‘ladi. Bu maydon (diapazon)dan tashqarida 
mahsulot  birligiga  bo‘lgan  sotish  narxi  va  o‘zgaruvchan  sarflar  boshqacha  bo‘ladi. 
Ayrim  hollarda  tahlil  uchun  xavfsizlik  hududi,  shuningdek  xavfsizlik  chegarasining 
koeffitsiyenti hisoblab chiqiladi: 
Хavfsizlik hududi 
= 
Rejalashtirilayotgan sotish 
hajmi 
- 
Zarasizlik nuqtasidagi sotish 
hajmi 
 
Хavfsizlik 
chegarasining 
koeffitsiyenti 
 
= 
 
Rejalashtirilayotgan sotish 
hajmi 
 
 
+ 
 
Zararsizlik nuqtasidagi sotish 
hajmi 
 
 
Rejalashtirilayotgan sotish hajmi 
     
Zararsizlik  nuqtasi  xavfsizlikning  chegarasini  ko‘rsatmoqda.  U  subyektning 
zarar  ko‘rishidan  oldin  sotish  hajmi  qanchaga  qisqartirilishi  mumkinligini 
ko‘rsatmoqda. 
Mahsulotning 
rentabelligi 
= 
Mahsulot birligiga ta‘luqli marjinal daromad 
Mahsulot birligining narxi 
x 
100 
 
Umumiy  tahlildan  so‘ng  har  bir  mahsulot  yoki  mahsulotning  assortimenti 
tomonidan foydaga qilingan individual qo‘yilmalarning jadvali tuziladi (9.3-jadvalga 
qarang). 
9.3-jadval 
Mahsulotning assortimenti tomonidan foydaga qilingan individual qo‘yilma 
Mahsulot 
Mahsulotning 
rentabelligi, % 
Marjinal daromad, 
so‘m 
Mahsulotning 
assortimenti tizimi, % 
A 
62 
10000000 
20 
B 
60 
20000000 
40 
V 
50 
20000000 
40 
Yalpi marjinal 
daromad 
 
50000000 
100 
 
 
 
 
 
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, V mahsuloti eng kam rentabellidir. Shu mahsulotni 
ishlab chiqarish natijasida umumiy rentabellik tushib ketgan. Jadval ma‘lumotlaridan 
ko‘rinib turibdiki, rentabellik foyda bo‘yicha 14,5dan 16  %gacha o‘sgan bir davrda 
marjinal  daromad  bo‘yicha  hisoblanganda  esa  61%dan  55,9  %ga  tushib  ketdi. 

---

 
177 
Umumiy  yalpi  marjinal  daromadning  40  %ni  egallagan  V  mahsuloti  ushbu 
mahsulotning  ishlab  chiqarilishi  va  marketingi  haqida  ma‘lumot  olingan  sari 
kamayadigan ma‘lum boshlang‘ich xarajatlarning mavjudligi aniqlandi. V mahsuloti 
boshqa  mahsulotga  nisbatan  yuqori  narxga  ega.  Bu  sharoit  mahsulotning 
assortimentini o‘zgartirish uchun rahbarlar tomonidan qaror qabul qilishga olib kelsa 
ajab emas. 
Mahsulotning  hajmi  va  assortimentiga  yanada  keng  qarash  maqsadida  ko‘p 
pog‘onali segment hisobi ma‘lumotlariga asoslangan segment tahlili usuli qo‘llaniladi 
(9.4-jadvalga qarang). 
9.4-jadval 
Mahsulot  hajmi va assortimentining  segment tahlili