O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti samariddin elmirzayev

Dunyodagi eng yirik pul tushumiga ega bo‘lgan oilaviy bizneslar 
Top – 25 taligi
23
 
 
O‘r-
ni 
Kompaniya 
nomi 
Bosh ofisi 
joylash-
gan 
mamlakat 
Faoliyat sohasi 
Oxirgi e’lon 
qilingan yillik 
tushumi 
(mlrd. AQSh 
doll) 
Tash-
kil 
etil-
gan 
yili 
1 
Wal-Mart Stores, 
Inc.
AQSh 
Chakana va 
ulgurji savdo 
476.3 
1962 
2 
Volkswagen AG 
Germaniya 
Avtosanoat 
261.6 
1937 
3 
Berkshire 
Hathaway, Inc. 
AQSh 
Aktivlarni 
boshqarish 
182.2 
1955 
4 
EXOR SpA
Italiya 
Aktivlarni 
boshqarish 
151.1 
1927 
5 
Ford Motor 
Company 
AQSh 
Avtosanoat 
146.9 
1903 
6 
Cargill, 
Incorporated 
AQSh 
Chakana va 
ulgurji savdo 
136.7 
1865 
7 
Koch Industries 
Inc. 
AQSh 
Ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
115.0 
1940 
8 
Bayerische 
Motoren Werke 
AG (BMW) 
Germaniya 
Avtosanoat 
101.0 
1916 
9 
Schwarz Group 
Germaniya 
Chakana va 
ulgurji savdo 
89.4 
1930 
10 
Groupe Auchan 
Frantsiya 
Aktivlarni 
boshqarish 
85.5 
1961 
11 
Arcelor Mittal 
Lyuksemb
urg 
Ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
79.4 
1989 
12 
LOUIS DREYFUS 
HOLDING B.V. 
Gollandiya 
Aktivlarni 
boshqarish 
74.3 
1851 
13 
Reliance 
Industries 
Limited 
Hindiston 
Neft va gaz 
72.0 
1966 
14 
PEUGEOT SA 
Frantsiya 
Avtosanoat 
71.8 
1810 
15 
Comcast Corp. 
AQSh 
Media va 
ko‘ngilochar 
xizmatlar 
64.7 
1963 
23
EY Family Business Yearbook 2017 

---

43 
O‘r-
ni 
Kompaniya 
nomi 
Bosh ofisi 
joylash-
gan 
mamlakat 
Faoliyat sohasi 
Oxirgi e’lon 
qilingan yillik 
tushumi 
(mlrd. AQSh 
doll) 
Tash-
kil 
etil-
gan 
yili 
16 
CASINO 
GUICHARD-
PERRACHON 
Frantsiya 
Chakana va 
ulgurji savdo 
64.6 
1898 
17 
America Movil SA 
de CV 
Braziliya 
Telekommunikatsi
ya 
61.6 
2000 
18 
Itau Unibanco 
Banco Multiplo 
SA 
Braziliya 
Bank va kapital 
bozori 
57.0 
2008 
19 
The Long & 
Foster 
Companies, Inc. 
AQSh 
Ko‘chmas mulk va 
qurilish 
56.0 
1968 
20 
Roche Holding 
AG (Roche 
Group) 
Shveytsari
ya 
Fan va ta’lim 
50.5 
1896 
21 
Enterprise 
Products 
Partners LP 
AQSh 
Neft va gaz 
47.7 
1968 
22 
AP 
Moeller/Maersk 
Group 
Daniya 
Boshqa tarmoq 
47.4 
1904 
23 
Continental AG 
Germaniya 
Avtosanoat 
44.3 
1871 
24 
JBS SA 
Braziliya 
Iste’mol tovarlari 
43.2 
1953 
25 
Christian Dior SA Frantsiya 
Iste’mol tovarlari 
42.0 
1946 
Xalqaro oilaviy biznes indeksi (Global Family Business Index) 
tomonidan e’lon qilingan dunyodagi eng qadimiy oilaviy bizneslar 
25 taligi quyidagi jadvalda keltirilgan (2.2-jadval). 
2.2-jadval
 
Dunyodagi eng qadimiy oilaviy bizneslar TOP – 25 taligi
24
 
 
Tash-
kil 
etilgan 
yili 
Kompaniya nomi 
Bosh ofisi 
joylash-
gan 
mamlakat 
Faoliyat sohasi 
Ishchi
lari 
soni 
(Blo-
om-
berg) 
Oxirgi e’lon 
qilingan 
yillik 
tushumi 
(mlrd.AQSh 
doll) 
1610 
Takenaka 
Corporation 
Yaponiya 
Ko‘chmas mulk 
va qurilish 
9,7 
7,335 
1668 
Merck KGaA 
Germaniya 
Fan va ta’lim 
14,2 
38,154 
1704 
Wendel SA 
Frantsiya 
Ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
8,5 
71,985 
1736 
Wadia Group of 
Companies 
Hindiston 
ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
2,8 
15000 
24
EY Family Business Yearbook 2017 

---

44 
Tash-
kil 
etilgan 
yili 
Kompaniya nomi 
Bosh ofisi 
joylash-
gan 
mamlakat 
Faoliyat sohasi 
Ishchi
lari 
soni 
(Blo-
om-
berg) 
Oxirgi e’lon 
qilingan 
yillik 
tushumi 
(mlrd.AQSh 
doll) 
1756 
Franz Haniel & 
Cie, GmbH 
Germaniya 
ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
4,8 
11,525 
1786 
Molson Coors 
Brewing Co. 
AQSh 
Iste’mol tovarlari 
4,2 
9250 
1792 
Jeronimo Martins 
SGPS SA 
Portuga-
liya 
Chakana va 
ulgurji savdo 
15,7 
76810 
1799 
Thomson Reuters 
Corp 
AQSh 
Media va 
ko‘ngilochar 
xizmat 
12,7 
57800 
1804 
Schroders plc 
Buyuk 
Britaniya 
Aktivlarni 
boshqarish 
2,8 
3,304 
1805 
DIeteren SA 
Belgiya 
Avtosanoat 
7,3 
27,246 
1806 
J, Bünting 
Beteiligungs AG 
Germaniya 
Aktivlarni 
boshqarish 
2,8 
10700 
1807 
Bucher Industries 
AG
Shveytsa-
riya 
ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
2,9 
11890 
1810 
PEUGEOT SA 
Frantsiya 
Avtosanoat 
71,8 
207,287 
1816 
Swire Pacific Ltd 
Gong Kong 
ko‘chmas mulk 
va qurilish 
6,6 
75000 
1820 
Wieland-Werke 
Aktiengesellschaft 
Germaniya 
ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
3,7 
6790 
1822 
Bolloré SA 
Frantsiya 
boshqa sektor 
14,4 
53,608 
1828 
Hutchison-
Whampoa Ltd, 
Gong Kong 
Aktivlarni 
boshqarish 
33 
260000 
1828 
Globus Holding 
Gmbh & Co, Kg 
Germaniya 
Chakana va 
ulgurji savdo 
7,2 
17000 
1834 
Ayala Corp 
Filippin 
ko‘chmas mulk 
va qurilish 
3,2 
44000 
1835 
Bertelsmann SE & 
Co, KGaA 
Germaniya 
Media va 
ko‘ngilochar 
xizmat 
21,7 
111,763 
1837 
Hermes 
International 
Frantsiya 
Iste’mol tovarlari 
5 
11,037 
1837 
Bonnier AB 
Shvetsiya 
Media va 
ko‘ngilochar 
xizmat 
4,2 
9,226 
1839 
B.Braun 
Melsungen 
Aktiengesellschaft 
Germaniya 
Fan va ta’lim 
6,9 
48,264 
1841 
Wilh, Werhahn 
KG 
Germaniya 
Ko‘p tarmoqli 
sanoat 
mahsulotlari 
3,9 
9340 
1841 
C&A Mode AG 
Germaniya 
Chakana va 
ulgurji savdo 
8,8 
35,672 

---

45 
Shuni ta’kidlash kerakki, korporativ boshqaruvning oilaviy 
modeli anglo-sakson modeliga qarama-qarshi model hisoblanadi. 
Ya’ni oilaviy xolding kompaniyalar yaxlit firmalar tizimini nazorat 
qiladi, o‘z navbatida xolding tizimidagi firmalar keyingi guruhdagi 
kompaniyalarni nazorat qiladi. Investorlar qo‘shimcha daromad 
olish maqsadida oilaviy kompaniyalarga investitsiya kiritishlari 
mumkin, lekin ular oilaviy guruh kompaniyalarining hech birida 
yuqori ovozga ega bo‘la olmaydilar. 
Oilaviy biznes guruhidagi kompaniyalar ustidan nazorat guruh 
tomonidan shakllantirilgan piramidaga asoslangan boshqaruv 
tizimi vositasida o‘rnatiladi. Bunda ikkilamchi toifadagi aksiyalar 
chiqarish va aksiyalarga o‘zaro egalik qilish tizimi amal qiladi. 
Guruhlarning piramidaga asoslangan tuzilmasi amalda barcha 
oilaviy biznes guruhlar tashkil topishining asosi hisoblanadi. Aynan 
piramida tuzilmasi oilaviy kompaniyalarda kapital va resurslarni 
nazorat qilish imkonini beradi va oilaning real mulkidan kelib 
chiqqan holda oshirib boriladi (2.5-rasm).
2.5-rasm. 
Oilaviy biznes-guruhlarda piramida tuzilmasi 
2.5-rasmdan ko‘rinib turibdiki, oilaviy kompaniya A firmaning 
51 foiziga egalik qiladi va uning faoliyatini nazorat qiladi. O‘z 
navbatida A firma B firmani nazorat qiladi. Bunda oilaviy 
kompaniya 25,5 foiz pul oqimlariga egalik qiladi, lekin A firma B 
firma faoliyati ustidan to‘liq nazoratni amalga oshiradi. Xuddi shu 
tarzda oila C firmani ham to‘liq nazorat qiladi, lekin foydaning 
12,75 foiziga egalik qiladi. Piramida bo‘yicha pasayishda oilaviy 
Oilaviy kompaniya 
A firma 
B firma 
C firma 
51% 
51% 
51% 
51% 
49% 
49% 
D firma 
49% 
49% 

---

46 
kompaniyaning daromadlardagi ulushi kamayib borsada nazorat 
to‘liq saqlab qolinadi.
Boshqa firmalar ustidan nazoratni saqlab qolish uchun oilaviy 
biznes-guruhlar o‘zaro teng bo‘lmagan miqdorda ovoz berish 
huquqini beruvchi aksiyalarni muomalaga chiqaradilar. Ya’ni 
birjada joylashtiriladigan aksiyalar bo‘yicha ovozlar soni oilaviy 
firma egalik qiladigan ovoz berish huquqini beruvchi aksiyalar 
soniga nisbatan kam bo‘ladi. Barcha ovoz beruvchi aksiyalar oilaviy 
kompaniya nazoratida saqlab qolingan holda qo‘shimcha resurslar 
jalb qilish maqsadida imtiyozli aksiyalar muomalaga chiqarish 
holatlari ham ko‘p uchraydi. Bunday holatda direktorlar 
kengashiga a’zolarni saylash bo‘yicha hech qanday muammoli holat 
kuzatilmaydi. Oilaviy biznes guruhlarda piramida tuzilmasi bo‘yicha 
ikkilamchi toifadagi aksiyalar chiqarish amaliyoti nazorat tizimini 
mustahkamlash imkonini beradi. Oilaviy biznes guruhni tashkil 
etish bo‘yicha piramida (vertikal) tuzilmada o‘zaro aksiyaga egalik 
qilish orqali gorizontal tuzilmadan ham foydalaniladi. Bunda quyi 
tizimdagi barcha firmalar o‘zaro aksiya almashinuvi orqali 
faoliyatini tashkil etadilar. Oilaviy kompaniya esa bosh kompaniya 
sifatida yuqoridan turib barcha kapitalga egalik qilgan holda to‘liq 
nazoratni amalga oshiradi. Pul oqimlarini qayta taqsimlash 
transfert narxlari shakllanishi usulida amalga oshiriladi. Bundan 
tashqari o‘zaro sug‘urtalash va bir-birini moliyalashtirish amal 
qiladi.
Umumiy holda “Ushbu kompaniyalarning ba’zilari yuqori 
diversifikatsiyalangan guruhlardan va katta kuchga ega bo‘lgan 
bo‘ysunuvchi firmalardan iborat bo‘lib, ularning yuqori turuvchi 
boshqaruvchi mulkdori oilaga asoslangan kichik guruhdan iborat 
bo‘ladi”
25
. 
Korporativ boshqaruvning oilaviy modeli komponentlari va 
boshqaruv tuzilmasi oilaviy biznesning rivojlanish bosqichlariga 
mos ravishda o‘zgarib boradi. Oilaviy biznes rivojlanishi va uni 
boshqarish odatda asosiy 3 ta bosqichga ajratiladi: 
1.
Asoschi davri. 
2.
Birodarlar (aka-ukalar) hamkorligi davri. 
3.
Qarindosh urug‘larning (3-avlod) konfederatsiyasi davri
26
. 
Lekin, barcha oilaviy bizneslar ham yuqoridagi uchta 
bosqichdan o‘tishi zarur yoki o‘tadi degani emas. Chunki, ba’zi 
bizneslar birinchi bosqichdayoq turli sabablarga ko‘ra bankrotlikka 
25
Bob Tricker. Corporate governance: principles, policies and practices. – UK.: Oxford university press, 
2012. – P. 162. 
26
John Ward, Creating Effective Boards for Private Enterprises (Family Enterprise Publishers, 1991); Kelin 
E. Gersick, John A. Davis, Marion McCollom Hampton, Ivan Lansberg, Generation to Generation: Life 
Cycles of the Family Business (Harvard University Press, 1997). 

---

47 
uchrashi va yopilib ketishi yoki biznes tuzilmalari tomonidan 
qo‘shib olinishi mumkin. Har bir bosqich xususiyatlari bo‘yicha 
quyida umumiy holda ko‘rib chiqamiz (2.3-jadval). 
2.3-jadval