O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirligi toshkent arxitektura qurilish instituti raximov shavkat turdimurodovich

3.22-rasm. Sement hamiri va beton qorishmasining reologik xususiyatlarini 
aniqlaydigan asboblarning sxemalari. 
a-teshikdan qorishmaning oqish tezligini o‘lchaydigan; b-konusning cho‘kish chuqurligini 
o‘lchaydigan; v-sharchaning cho‘kish tezligini o‘lchaydigan; g-tortilishdagi zuriqishni 
o‘lchaydigan; d-koaksial silindrlarning aylanishdagi zo‘riqishini o‘lchaydigan. 
 
3.23-rasm
. 
Surilishdagi ko‘chlanishga bog‘liq holda qovushqoq plastik beton 
qorishmalari xususiyatlarining o‘zgarishi. 
a-tarkibiy qovushqoqlikning o‘zgarishi; b-oquvchanlikdagi deformatsiyalanish tezligini 
o‘zgarishi (
α0 va αm -sistemaning qovushqoqligini xarakterlovchi burchaklar). 

---

135 
Beton qorishmasining turli sharoitlarda o‘zini tutishini ta'riflash uchun uning 
reologik harakteristikalaridan foydalanadilar: surilishdagi chegaraviy zo‘riqish, 
relaksatsiya davri va qovushqoqlik. Bunday xususiyatlarni aniqlash uchun 
viskozimetrlardan foydalaniladi (3.22, 3.23, 3.24-rasmlar).
Bunday tajribalar asosan ilmiy-tadqiqot laboratoriyalarda amalga 
oshiriladi. Ishlab chiqarish sharoitlarida esa odatda beton qorishmasini 
harakatchanligini (oquvchanligi) turli moslamalar yordamida nazorat qiladilar. 
Bu jihozlar tez va nisbatan oddiy holda beton qorishmasining zaruriy 
harakteristikalarini olish imkonini beradi.
Beton qorishmasini to‘liq baholash va beton va temir-beton buyumlarini
va konstruksiyalarini ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil etish uchun qorishmaning 
boshqa xususiyatlarini ham bilish zarur, ularga quyidagilar kiradi: uning 
zichlashuvi, bir turliligi, qatlamlashuvchanligi, hajmining qotish jarayonida 
o‘zgarishi, havo yutuvchanligi, birlamchi mustahkamligi (zudlik bilan qolipdan 
chiqariladigan bikir beton qorishmalari uchun). 
Beton qorishmasining o‘ziga xosligi asosan uning xususiyatlari (aksariyat 
ko‘p yoki oz jihatdan) tayyorlash boshlanishidan qotgunicha doimiy o‘zgarib 
tarishi bo‘lib, beton qorishmasida va betonda ketadigan murakkab fizikaviy-
kimyoviy jarayonlarga bog‘liq.
Bu xususiyatlarga asosan sement hamirining miqdori va sifati o‘z ta'sirini 
ko‘rsatadi, chunki aynan sement hamirigina dispers sistema bo‘lib, suyuq va 
qattiq fazalar orasida katta oraliqqa egaligi va bunda molekulyar tishlashish 
kuchlarining kuchayishiga hamda sistemaning bog‘langanligini oshishiga olib 
keladi. Beton qorishmasining xususiyatiga suv sarfi xal qiluvchi ta'sirga ega, 
chunki faqat suv butun sistema uchun harakterli bo‘lgan bog‘liqlik va 
harakatchanlikni beruvchi, hajm va suyuq fazaning tuzilishida hamda bog‘lanish 
kuchlarini ortishida asosiy ahamiyat kasb etadi.

---

136 
Sementning gidratatsiyalanishi jarayonida (qotishdan avval) yanada 
ko‘proq yangi tashkil topgan gelsimon gidrat bog‘lanmalar yuzaga keladi va ular 
qattiq fazaning dispersligini oshishiga olib keladi. Ayni paytda bu jarayon beton 
qorishmasida sement hamirining yelimlovchi va plastifikatsiyalovchi 
xususiyatlarini ham oshirib, uning bog‘lovchilik ahamiyatini ko‘taradi. Shu bilan 
birga beton qorishmasining harakatchanligi kamaya boradi.