Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti

 
 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.
«Metodika» atamasining qanday ma’nolarini bilasiz? Farqini aytib bering. 
2.
“Ta’lim vositasi”, “umumiy va xususiy metodika” tushunchalriga izog 
bering. 
3.
“
Interfaol metodlar” deganda nimani tushunasiz? 
4.
Interfaol metodlarni qo‘llash bo‘yicha qanday tavsiyalar berish mumkin? 
 
1.5-§. Chet til o‘qitish metodikasining boshqafanlar bilan aloqasi 
O‘quvmashg‘ulotiningmaqsadi: 
Metodikabilanaloqasibo‘lgandidaktika, 
psixologiyavatilshunoslik, 
psixolingvistikakabifanlarningmetodikagata’sirimasalasihaqidafikryuritishvaula
rningaloqasihaqidama’lumotberish. 
 
 
Tayanch so‘z va iboralar: 
didaktika, psixologiya, tilshunoslik, 
psixolingvistika, 
xitoytarixi, 
geografiyasi,falsafasimorfologiya, 
sintaksis, 
leksikologiya.
 
Xitoytilidansaboqberishuchunxitoytiliningo‘ziniginamukammalbilishkamli
kqiladi. 
Xitoytilibilanbog‘liqqatorfanlarborki, 
o‘qituvchiulardanboxabarbo‘lishilozim. 
Masalan, 
xitoytarixi, 
geografiyasi,falsafasivaboshqalar. 
O‘qituvchi,avvalo,buyaxshipedagogvapsixologdir. Modomiki,shundayekan, biz 
mavzudoirasidaqatorfanlarbilanmetodikaningaloqasimasalasiniko‘ribchiqamiz. 
Chet 
tillarinio‘qitishmetodologiyasiningboshqafanlarbilanbog‘liqligimasalasio‘ztarix
igaega.Metodikaningtilshunoslik, 
psixologiyava,nihoyat,pedagogikayokiboshqabirqatorfanlarbilanaloqasiqaydetil
gan.“Nisbatanmustaqilpedagogikfanhisoblangan 
«Metodika» 
birqanchafanlarbilanbog‘langan. 
Ayrimfanlarga 
(mas. 
didaktikaga) 
nisbatanmetodikakichiksistemaholatidayokiboshqafanlar 
(mas. 
onatilio‘qitishmetodikasi, 
ikkinchitilo‘rgatishmetodikasi) 
bilanmunosabatigako‘rayaqinlikhuquqidaishko‘radi.

---

22 
Metodikabilanaloqasibo‘lganfanlar: 
didaktika 
(pedagogikaningta’limnazariyasibo‘limi), 
psixologiyavatilshunoslik 
(tilshunoslikningayrimnazariysohalaribundanmustasno (mas. «Nazariyfonetika», 
«Tekstlingvistikasi» kabilar), psixolingvistika.”
13
Metodika nisbatan mustaqil pedagogik fan ekanligiga asoslanib, chet 
tillarini o‘qitish metodologiyasining boshqa fanlar bilan o‘zaro bog‘liqligini 
ko‘rib chiqamiz.
Birinchidan, mazkur fan metodologiya, pedagogika va didaktika bilan 
bog‘liq, chunki ular turli xil sharoitlarda talabalarni o‘qitish jarayonida ta’lim va 
tarbiya masalalarini o‘z ichiga olgan umumiy ob’ektga ega. Pedagogika kelajak 
avlodni tarbiyalash va o‘qitish bo‘yicha faoliyatning umumiy tamoyillarini 
shakllantiradi. Ta’limni uning ob’ekti sifatida ajratib beradigan didaktika 
darajasida bu ta’lim mazmunini uzatish faoliyati sifatida o‘qitish va ta’lim 
berishning 
birligini 
taqozo 
etadi. 
Va,nihoyat, 
metodologikdarajada, 
buma’lumbiro‘quvfaniningmaterialiga, 
xususan, 
chettiligaasoslangano‘quvfaoliyatiniamalgaoshirishuchunmo‘ljallanganusullart
o‘plamidir. 
Yuqoridagilardankelibchiqadiki, 
metodologiyaningengmuhimaloqalaripedagogikavadidaktikabilanaloqalaridir.S
huninguchunchettillarinio‘qitishjarayonidahardoimumumiyta’limqonunlariniak
settiruvchididaktikprinsiplarqo‘llanilgan. 
Shu 
bilanbirga, 
yuqoridata’kidlabo‘tilganidek, 
didaktikqonunlarmuayyanpredmetningo‘zigaxosxususiyatlarigaqarab, 
o‘zgartirilganshakldavarivojlanishningturlibosqichlaridaturliyo‘llarbilanhisobg
aolinadi. Ushbupozitsiyanionglilikprinsipimisolidako‘ribchiqishmumkin. 1940-
1950-yillarda 
butamoyil, 
hattotiltarixigaekskurslarnitaqozoqilgannazariyanichuquro‘rganishsifatidatushu
nildi. 1960-yillarda uslubiyyo‘nalishhaqidagimunozaradabirqatoruslubchilar 
(A.P. 
Starkov, 
G.E. 
Vedel) 
xorijiytillarnio‘qitishbilanbog‘liqonglilikprinsipitilnio‘zlashtirishjarayonigaema
s, 
o‘zgatildagimatnningmohiyatinianglashgaqaratilgan 
deb 
hisoblashgan.Ularningfikricha, 
tilmaterialinio‘rganishintuitivtarzdaamalgaoshadi. O‘tganasrning 60-yillari 
oxiridaginaongliravishdao‘qitishdamaktabo‘quvchilaridannutqningmazmuninit
ushunibginaqolmay, 
balkiunio‘zlashtirishdavrida 
u 
tarkibtopganbirliklarnitahlilqilishvafoydalanishprinsiplarinio‘rganishtalabqilina
boshlandi. 
Shungao‘xshashtalqinkeyingiyillardametodologiyasida 
ham 
kengqo‘llanildi. 
Didaktikprinsiplarnio‘qitishusullarigabevositao‘tkazishningmumkinemasligiqu
13
Jalolov J. Chet tili o‘qitish metodikasi. -T.: O‘qituvchi. 2012.
- B. 24 

---

23 
yidagimisoldayaqqolko‘rinadi. 
Yan 
Amos 
Komenskiyningdavridanboshlabosondanmurakkabgaqarabyo‘naltirilgano‘rgani
shprinsiplariishlabchiqilganedi. 
Agar 
ushbuprinsipchettillarinio‘qitishuchunto‘g‘ridan-to‘g‘riqo‘llansa, 
artiklmavzusinio‘qitishboshlang‘ichbosqichdaemas, 
balkitilo‘rganishningyakunlovchibosqichidaamalgaoshirilishilozimbo‘ladi. 
Didaktikprinsiplarningo‘zgartirilishiuslubchilarorasidamunozaralargasababbo‘l
di. 
Birqatormetodistlar 
(R.K. 
Minyar- 
Beloruchev, 
G.V. 
Rogova) 
didaktikprinsiplarnitilnio‘qitishdao‘zigaxosbo‘lganmetodika deb hisoblashgan. 
Masalan, 
G.V. 
Rogovashunday 
deb 
yozganedi: 
“Harbir 
fan 
o‘zigaxosxususiyatlaridankelibchiqqanholda, 
ushbuprinsiplarnio‘zigaxostarzdaamalgaoshiradi, 
bubizgama’lumbirfannio‘qitishningmetodologikprinsiplarito‘g‘risidachettilida
muloqotqilishgaimkonberadi.” 
Bundadidaktikprinsiplarinkoretiladi. 
Uslubchilarningyanabirguruhi (I.V.Raxmanov, A.A.Mirolyubov, Ye.I.Passov, 
S.F.Shatilov) didaktikvametodiktamoyillarniajratibko‘rsatishadi. Shundayqilib, 
Passovchettillarnio‘qitishprinsiplariquyidagiierarxiyasinitaklifqiladi: 
umumiydidaktik, 
umumiymetodikvaxosuslubiytamoyillar.Bundayyondashuvlarnitahlilqilganda, 
tan 
olishkerakki, 
metodistlarningikkinchiguruhimetodologiknuqtainazardananchato‘g‘rifikryurit
adilar, 
chunkididaktikprinsiplarqandayqo‘llanmasin, 
ularmaktabdao‘rganiladiganbarchafanlaruchunumumiybo‘ladi. 
Aytilganlarningbarchasidanko‘rinibturibdiki, 
metodologiyauchun 
fundamental aloqalarpedagogikavadidaktikabilanbog‘liqdir. 
Metodologiyaningtilshunoslikbilano‘zarobog‘liqligigamurojaatqilaylik. 
Metodologiyatarixidabirinchimartakashfetilganmetodologiyaningtilshunoslikbi
lano‘zarobog‘liqligi, 
o‘qitishmavzusitilshunoslikningob’ektibo‘lmishtilekanligibilanbelgilanadi. 
Metodologiya o‘quv jarayonining tarkibiy qismlarini aniqlash bilan bog‘liq 
masalalarni hal qilish uchun til va nutqni tavsiflovchi lingvistik ma’lumotlarsiz 
faoliyat yurita olmaydi: til materiallari va uning bo‘limlari, materialni tanlash 
prinsiplari va mezonlari va boshqalarni belgilashda bu yanada yaqqol namoyon 
bo‘ladi. Bu bog‘liqlik tilshunoslikning turli bo‘limlari va tarmoqlari bo‘lmish – 
morfologiya, sintaksis, leksikologiya uchun xilma-xil bo‘ladi. Nutq 
faoliyatining 
muammolari 
va 
qonuniyatlari 
bilan shug‘ullanadigan 
psixolingvistika bilan aloqalari kengaymoqda. O‘quvchilarni madaniyatlararo 
muloqot bilan tanishtirish, ularning kommunikativ kompetensiyasini 
shakllantirishni asosiy maqsad qilib qo‘yish sotsiologik ma’lumotlardan keng 
foydalanishni talab qildi. Sosiolingvistika ma’lumotlarini hisobga olmasdan, 

---

24 
chet tillarni o‘qitishning samarali jarayonini yaratish mumkin emas.Shu bilan 
birga, lingvistik va psixologik ma’lumotlardan foydalanish didaktik 
prinsiplardan foydalanish bilan keskin farq qiladi. So‘nggisi garchi 
o‘zgartirilgan shaklda bo‘lsada, barcha hollarda qo‘llaniladi. Lingvistik 
ma’lumotlarni o‘quv tizimining asoslanishiga jalb qilish, agar fan ma’lumotlari 
bilvosita metodikada pedagogik faoliyatning ob’ektiv mavjud bo‘lgan omillarini 
hisobga olgan holda ishlatilsa amalga oshiriladi. Aniq misolda yuqorida 
keltirilgan fikrni tushuntirib beramiz. Tilshunoslikda fe'lning zamon shakllari 
tizimlashtirilgan. Ammo talabalar o‘quv jarayonida materiallarni taqdim 
etganda, til tizimiga amal qilib bo‘lmaydi. Metodologiya tarixidan ma’lumki, 
tilni tizim sifatida talqin qilishga qaratilgan barcha urinishlar zavol topgan 
(grammatika-tarjima 
usulini). 
Ona 
tiliniyaxshibilishxitoytilinio‘qitishdagimuhimomillaridanbirisanaladi. 
Ko‘pjihatdanxitoytiliningboshqatillardanfarqi 
bor. 
Odatdatilo‘rganuvchilaro‘qituvchio‘shatilgrammatikasinitushuntirayotgandadar
rovo‘ziningonatiliyokishupaytgachao‘rganibkelganboshqatil, 
aksariyathollardaingliztilibilanmuqoyasaqiladilar. 
Lekinxitoytilininggrammatikasidashundayjihatlarborki, 
ularnibumuqoyasaga 
also 
solibbo‘lmaydi. 
Ana 
shundayvaziyatlardaxitoytilio‘qituvchisidanzo‘rmahorattalabqilinadi.
Shunday qilib, ta’lim olish uchun uslubiy xulosalar nafaqat 
tilshunoslikning ma’lum qoidalariga, balki o‘qitish usullari metodikasiga ham 
asoslanadi.